AES qurylysy – energetıkalyq táýelsizdikke aparatyn jol – sarapshy
Qazirgi kezde Qazaqstan óziniń energetıkalyq ınfraqurylymyn belsendi túrde damytyp jatyr, biraq balamaly energııa kózderiniń (JEK) úlesi áli de bolsa az. Ázirge, JEK óndiretin energııa nebári 5% quraıdy, al bul jaǵdaı eldi turaqty ári senimdi energııamen qamtamasyz etý úshin AES qurylysy qajet ekenin bildiredi. Sonymen qatar, atom elektr stantsııalary qorshaǵan ortaǵa jáne adamdardyń densaýlyǵyna teris áser etetin kómir men munaı sııaqty dástúrli energııa kózderine táýeldilikti azaıtady.
«Qazaqstan senimdi energııamen qamtamasyz etý qajet. Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, bizde 220 elektr stantsııasy bar, onyń 144-i JEK, olardyń úlesi nebári - 5%. Eldi energııamen úzdiksiz qamtamasyz etý úshin JEK qýaty jetkiliksiz ekeni túsinikti. Sondyqtan Energetıka mınıstrligi Qazaqstanǵa 2,8 myń mVt qajet ekenin túsinip, balamaly energııa kózderiniń biri retinde AES salýdy usyndy», - dedi Baytaq partııasy ortalyq apparatynyń basshysy, ekolog Bekbergen Kereı.
Atom elektr stantsııalaryn salý Qazaqstannyń energetıkalyq suranysyn jabýǵa múmkindik beredi, ásirese, únemi tapshylyq bolatyn eldiń ońtústigindegá másele sheshiledi. Osy óńirlerdegi elektr energııasyna degen qajet deńgeıde eskere otyryp, atom elektr stantsııasynyń qurylysy turaqty jáne senimdi energııamen qamtamasyz etýge qabiletti eń utymdy sheshim ekenin kórsetedi. Sonymen qatar, atom elektr stantsııalarynyń qurylysy ákeletin artyqshylyqtar Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstan sııaqty kórshi eldermen yntymaqtastyq pen energetıkalyq ıntegratsııany keńeıtýge de múmkindik beredi. Damyǵan ınfraqurylymnyń, sonyń ishinde daıyn elektr taratý jelileriniń arqasynda Qazaqstan aımaqtaǵy negizgi energııa tasymaldaýshy bolý múmkindigine ıe.
«Balqashta atom elektr stantsııasyn salý – bul Ońtústikti energııamen qamtamasyz etýdiń birden bir joly, óıtkeni bul óńirlerde elektr qýaty tapshy. Eger biz AES salsaq, onyń bizge tek oń áseri bolady jáne ózimizdi qamtamasyz etip qana qoımaı, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Ózbekstanǵa da jaryq bere alamyz. Ol úshin barlyq ınfraqurylym bar, elektr jelileri daıyn, tek qýat kózi qajet», - deıdi ekolog.
Mundaı energetıkalyq ıntegratsııa barlyǵyna turaqty energııamen qamtamasyz etý jáne jalpy óńirdiń ekonomıkalyq damýyna yqpal etetin paıda ákeledi.
Maman atom elektr stantsııasyn salýdyń taǵy bir negizgi sebebi retinde parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtý men eldegi ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý múmkindigin atap ótti. Sondaı-aq ol sońǵy klımattyq sammıtte de klımattyń ózgerýine qarsy kúres ádisteriniń biri retinde atom energetıkasyn damytý týraly sheshim qabyldanǵanyn eske saldy. Qazaqstan qazir osy máseleni sheshýge baǵyt aldy. Óz kezeginde bul birneshe memlekettiń AES salýǵa qyzyǵýshylyq tanytýymen rastaldy.
«Biz kómirdiń qanshalyqty zııan ekenin kórip otyrmyz, al energııa men jylý kóp óndiriletin ónerkásiptik zaýyttarda kómir qoldanylady. Sońǵy Klımattyq sammıtte parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn azaıtýdyń bir joly AES salý degen sheshim qabyldandy. Barlyq 198 el biraýyzdan «qoldap» daýys berdi. Qazir tehnologııalar jan-jaqty jetildirilgen. Árıne, biz Qazaqstanda «atom» sózin estigende bárimiz birden qorqa jónelemiz. Biraq bir ǵana kishkentaı ýran tabletkasy 360 tekshe metr gazdy, 350 kg munaıdy nemese 400 kg kómirdi almastyra alatynyn túsiný kerek», - dedi ekolog.
Ol atom elektr stantsııasyn salý kezinde qaýipsizdikti qamtamasyz etýge kóp kóńil bólinetinin túsindirdi. Bul aspekt stantsııanyń ózindik qunynyń shamamen 50% quraıdy. AES qarsylastary ekologııalyq taza dep sanaıtyn JEK úlesin ulǵaıtýdy jaqtasa da, ýtılızatsııa sııaqty aspekt týraly umytpaý kerek. Mysaly, kún panelderi eń kóp degende 20 jyl qyzmet etedi, sosyn olardy joıý kerek.
«Biraq qazir panelderdi ýtılızatsııalaıtyn tehnologııa áli de joq», - deıdi Bekbergen Kereı.
Jel stantsııalaryna únemi belgili bir ekpindegi turaqty jel bolýy kerek.
«Jel stantsııalarynyń jumysy úshin qubylmaly kún raıy jaramaıdy. Al AES bolsa ǵasyrlar boıy qyzmet ete alady. Qazir elektr energııasynyń baǵasyna qatysty másele pysyqtalyp jatyr. Ol qarapaıym qazaqstandyq tóleı alatyn baǵa bolýy tıis. Sondyqtan bul jerde tıisti mehanızmdi oılastyrý kerek. Biraq Qazaqstanǵa qalaı da AES kerek. Eki energobloktan turatyn bir ǵana atom elektr stantsııasy emes, 2030 jylǵa qaraı elektr energııasynyń tapshylyǵy bolmaıtyndaı, bes atom elektr stantsııasy kerek», - dedi sarapshy.
Munymen qosa, atom elektr stantsııasynyń qurylysy turǵysynda ekonomıkalyq aspektilerdi de eskerý qajet. Atom elektr stantsııalaryn salý ınfraqurylymdy damytýǵa, jańa jumys oryndaryn qurýǵa jáne álemdik qaýymdastyqtan ınvestıtsııalar tartýǵa yqpal etýi múmkin. Sonymen qatar, atom energııasyn paıdalaný uzaq merzimdi perspektıvada energııa shyǵyndaryn azaıtýǵa kómektesedi.
«AES-tiń paıda bolýymen ınfraqurylym jaqsarady, óńir men qalalar ózgeredi, biz Balqashqa erekshe nazar aýdaramyz. AES salý – bir jyldyq jumys emes. Atom elektr stantsııasyn salýǵa jáne paıdalanýǵa mamandar qajet, 2000-nan astam jumys orny ashylady. Qurylystyń 10 jyly ishinde kadrlar daıarlanady, ınfraqurylym salynady. Nátıjesinde, álemdik qoǵamdastyq bizge nazar aýdaryp, Qazaqstanǵa ınvestıtsııa quıyla bastaıdy, al ol bizdiń elge óte qajet», - dep túsindirdi ekolog.
Alaıda, AES salý týraly sheshimdi qabyldaý úshin barlyq táýekelder men artyqshylyqty muqııat taldap, eskerý kerek. Qaýipsizdik pen radıatsııalyq qaldyqtardy tıimdi basqarýdyń joǵary standarttaryn qamtamasyz etý óte mańyzdy. Budan bólek, bul isti halyq qoldaýy úshin atom energetıkasynyń paıdasy men qaýipsizdigi týraly túsindirip, jurtshylyqty habardar etý maqsatynda aýqymdy jumys qajet.
«Biz Baytaq «jasyldar» partııasy retinde túsindirý jumystaryn óz moınymyzǵa alýǵa daıynbyz. Prezıdent atom elektr stantsııasyn salý týraly sheshim referendýmda qabyldanatynyn málimdedi. Biraq qarapaıym halyq - fızık emes, energetık emes. Olar atom stantsııasynyń qanshalyqty qajet ekenin qalaı túsinedi? Bul jumys tolyqqandy júrgizilýi kerek jáne ony referendýmdy kútpeı-aq bastaý kerek. Qazaqstanǵa AES kerek, bir iri AES bolmasa da, pılottyq joba retinde kem degende birneshe shaǵyn atom elektr stantsııasy qajet. Apat qaýpin azaıtý úshin mindetti túrde sońǵy býyndy tehnologııalar qoldanylǵany mańyzdy», - dedi Bekbergen Kereı.
Qazirgi kezde Qazaqstanda salynýy múmkin zamanaýı atom elektr stantsııalary ІІІ jáne ІІІ+ býynǵa jatady. Óz jobasyn usynǵan kompanııalar arasynda VVER-1200 jáne VVER-1000 reaktorlary bar reseılik «Rosatom», HPR-1000 reaktory bar qytaılyq CNNC, APR-1400 reaktory bar ońtústik koreıalyq KHNP jáne EPR-1200 reaktory bar frantsýzdyq EDF bar. Osy kompanııalardyń árqaısysynyń Qazaqstanda AES salý kezinde qoldanýǵa daıyn mol tájirıbesi men ozyq tehnologııalary bar. Máselen, frantsýzdyq EDF kompanııasy Frantsııada 56 ıadrolyq reaktordy basqarady jáne Ulybrıtanııa, Ońtústik Afrıka, Ispanııa, Brazılııa sııaqty elderde tájirıbesi bar. Alaıda, qytaılyq CNNC Memlekettik korporatsııa bola tura, 2020 jyly qarý-jaraq jetkizilimine baılanysty AQSh sanktsııalaryna tap bolǵanyn atap ótken jón.
Ekinshi jaǵynan, reseılik «Rosatom» atom energobloktaryn jetkizý boıynsha álemde jetekshi orynǵa ıe. Qazirgi ýaqytta sheteldegi osyndaı 25 bloktyń 22-si Rosatomdiki. Kompanııanyń halyqaralyq naryqtaǵy jalpy úlesi shamamen 88% quraıdy, al sheteldik tapsyrystar portfeli joǵaryda atalǵan barlyq kompanııalardan kóbirek. Sondaı-aq, reseılik kompanııa óz elinde de atom energetıkasyn belsendi túrde damytyp jatyr.
Jalpy, Qazaqstanda atom elektr stantsııalarynyń qurylysy energetıkalyq táýelsizdik pen ekologııalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý jolyndaǵy mańyzdy qadam sanalady. Durys josparlanǵan jáne iske asyrylǵan AES qurylysy eldiń damýyna jáne onyń azamattarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa yqpal ete otyryp, ekonomıkalyq jáne ekologııalyq turǵydan aıtarlyqtaı paıda ákelýi múmkin.