Abzal Saparbekuly: Túrki yntymaqtastyǵyn damytýǵa kórsetilgen qurmet

NUR-SULTAN. QazAqparat - Jaqynda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaevqa Túrki tildes memleketter yntymaqtastyǵy keńesiniń Qurmetti tóraǵasy mártebesi berildi. Bul tarıhı oqıǵa Túrkııanyń Syrtqy ister mınıstri Mevlıýt Chavýshoǵlýnyń elimizge saparymen tuspa-tus kelgen bolatyn. Osy oraıda «Egemen Qazaqstan» gazetinde Túrkııa men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastyń damý baǵyty jaıynda Qazaqstannyń Túrkııadaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Abzal Saparbekulymen suhbaty jarııalanǵan. «QazAqparat» HAA suhbattyń tolyq mátinin usynady.

- Qazaqstan táýelsizdik alǵanda alǵash quttyqtaǵan Túrkııa ekenin bile­miz. Sodan beri eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń irgesi bekı tús­ti. Qazirgi tańda qarym-qaty­nasymyz qaı baǵytta óris alyp otyr?

- Bizdiń qarym-qatynastarymyzdy dostyq sıpatta dep baǵalasaq, tolyq mánin ashpaǵanymyz. Bizdiń baılanysymyz baýyr­lastyqqa negizdelgen. Sebebi biz - týysqan halyqtarmyz, ortaq tarıhymyz, mádenıetimiz bar, tilderimizdiń túbi bir, ádet-ǵurpymyz da qatty uqsaıdy. Osy­lardy negizge ala otyryp, táýelsizdik jyldaryndaǵy damyǵan qarym-qaty­nastar sol kezeńde qalyptasqan ortaq qun­dylyqtar sheńberinde odan ári damyp keledi.

Ortaq baılanysymyzdyń mańyzdy bir belesi - Elbasynyń bastamasymen quryl­ǵan Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi. Bul - eki eldiń ortaq aımaqtyq platformada bir-birimen ushtasyp jatqan, keleshekke ortaq usta­nym, kózqaraspen qaraıtyn úlken alań. Halyqaralyq Túrki akademııasy da eki eldiń arasyndaǵy yntymaqtastyq mehanızmderiniń biri. Elder arasyndaǵy qarym-qatynasty úı dep sanasaq, mun­daı uıymdar yntymaqtastyqtyń bir kirpishi sekildi. TúrkSOI, Túrki elde­riniń Parlamenttik Assambleıasy, Túrki elderiniń iskerler keńesi, Túrki máde­nıetiniń ortaq «Mıras» qory - túrki tildes memleketterdi jaqyndastyratyn ortaq qundylyqtar.

Elbasy 1991 jyldan beri Túrkııaǵa 24 ret barǵan. Al Túrkııa basshylary bizdiń elimizge 15 ret, premer-mınıstrleri 6 ret kelgen eken. ıAǵnı, ár jyl saıyn mem­­leket basshylary kem degende eki ret bir-birimen ártúrli deńgeıde kezde­sip otyrǵan. Bul - eki el arasyndaǵy joǵary yntymaqtastyqtyń bir úlgisi. Onyń syrtynda parlamentaralyq, úkimet­aralyq qarym-qatynas, syrtqy ister mınıstrlikteriniń arasynda baılanys ornatylǵan.

- Naýryzda Qazaqstan tarıhyndaǵy tarıhı sheshim qabyldandy. Elbasy Nursultan Nazarbaev prezıdenttik ókilettigin toqtatatynyn málimdedi. Túrkııa tarapy Elbasynyń saıası sheshimin qalaı qabyldady?

- Túrkııanyń saıası ısteblıshmenti, zııaly qaýymy, jalpy qarapaıym halqy arasynda Elbasynyń bedeli óte joǵary. Anadolyda Elbasyn Túrki áleminiń arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń eń yqpaldy saıasatkeri, memlekettik tulǵasy dep esepteıdi. Túrki álemi halyqtaryn jaqyndatýdaǵy ol kisiniń róli erekshe dep baǵalaıdy. Ony sóz júzinde ǵana emes, is júzinde de kórsetken basshy dep biledi. N.Nazarbaevty Túrki áleminiń kóshbasshysy, Túrki áleminiń aqsaqaly retinde qabyldaıdy. Bylaısha aıtqanda, eńbektegen baladan eńkeıgen kárige deıin Elbasyna qurmeti erekshe. Halyqaralyq Túrki akademııasy júr­gizgen bir saýaldamada «Qazirgi zamanda Túrki áleminiń eń yqpaldy kósh­basshysy kim?» degen su­raqqa Nursultan Nazarbaevty kórsetken.

Túrkııa Elbasynyń prezıdenttik óki­let­­tigin merziminen buryn toqtatý she­shi­­mine aıryqsha nazar aýdardy. Túrik­ter mun­daı sheshim qabyldanǵan kezde tań­danysyn jasyra alǵan joq. Sener-senbesin bilmegen adam kóp boldy. Óıt­keni álemde mundaı mańyzdy sheshim qabyldaǵan basshy sanaý­ly. Túrikterdiń arasynda qımastyqpen qabyldaǵandar da tabyldy. Áli de Túr­ki áleminiń yqpal­dastyǵyn, saıası-ekono­mıkalyq baılanysyn nyǵaıtýdaǵy rólin jalǵastyrý kerek edi degen pikirler aıtylady.

Alaıda, Elbasynyń Nur Otan partııasy men Qaýipsizdik keńesindegi tóraǵalyǵyn jalǵastyra beretini, saıası memlekettik mańyzdy sheshimderge qoldaý kórsetetini týraly málimdemeleri túrikterdiń kúmá­nin seıiltip, senimderin arttyrdy. Qazirgi tańda Qazaqstannyń keleshegi úshin osyndaı sheshimniń qabyldanýy óte durys qadam delinip otyr.

- Mevlıýt Chavýshoǵlýdyń sapary barysynda Elbasyna Túrki tildes memle­ket­­terdiń yntymaqtastyq keńesiniń Qur­metti tóraǵasy mártebesi berildi. Jal­py, bul bastama qalaı shyqty?

- Qazaqstannyń aımaqta saıası-ekonomıkalyq turǵydan turaqty bolýy, Eýrazııa kontınentinde yqpaldy el bolýy tikeleı saıası túsinistikke baılanysty. Sondaı-aq Túrkııa úshin táýelsizdik jyldaryndaǵy strategııalyq, baýyrlastyq qarym-qatynastyń odan ári jalǵasýy óte mańyzdy. Sondyqtan Túrkııa tarapy Elbasy N.Nazarbaevtyń túrki elderiniń yntymaqtastyǵyn damy­týǵa qosqan úlesin eskere otyryp, laıyq­ty baǵa berý qajettigin jaqsy túsindi. Elbasynyń tarıhı sheshiminen keıin eki kún ótken soń Túrkııa Prezıdenti Rejep Taııp Erdoǵan osyndaı sheshimge kelip, ony basqa áriptesterine usyndy. Usynysty túrki elderiniń basshylary birden qoldady. M.Chavýshoǵlý sapary barysynda osy usynysty jetkizdi. Elbasy muny zor yqylaspen qabyl aldy.

Osy turǵydan alyp qaraǵanda, Qur­metti tóraǵa mártebesi - Elbasynyń Qazaq­stan men Túrkııa, Túrki álemi ara­syndaǵy yqpaldastyqtyń arhıtektory retindegi oǵan degen qurmet­tiń kórinisi. Al Elbasy túrki ıntegra­tsııasynyń beldi bir úılestirýshisi, dáne­keri, qamqorshysy, qoldaýshysy retindegi jumysyn ári qaraı jalǵastyra beredi.

- 9 maýsymda elimizde prezıdenttik saılaý ótedi. Osy saıası is-sharaǵa elshi­l­ik­tiń daıyndyq jumystary qalaı júrip jatyr?

- Aldaǵy prezıdenttik saılaýdy Túrkııa zor yqylaspen kútip otyr. Saı­laý­ǵa shamamen 11 baıqaýshy keledi. Jo­ǵary saılaý komıssııasynan eki baıqa­ý­shy, EQYU, osy uıymnyń Parla­menttik Assambleıasy, Eýropa keńesi atynan ókilder keledi. Budan bólek, jeke baı­qaýshy retinde keletinder bar. Shamamen Túrkııadan on shaqty baıqaýshy kelmek.

Qazir Túrkııada 3 saılaý ýchaskesi bar. Olar Ankara, Ystanbul, Antalııa qala­larynda ornalasqan. Osy úsh qa­lada da Qazaqstannyń ókildikteri bar. Túr­kııadaǵy eki myńǵa jýyq Qazaqstan azamaty saılaýshy retinde tirkelgen. Elshilik halyqty aqparattandyrý jumystaryn belsendi júrgizip jatyr. Jalpy, saılaýǵa daıyndyq asa joǵary dep aıta alamyn.

- Qasym-Jomart Toqaevtyń Prezı­dent ókilettigin atqarýyn Túrkııa hal­qy qalaı qabyldady?

- Birinshiden, Qasym-Jomart Kemel­uly Toqaevty Túrkııa saıası basshy­lyǵy, ıntellıgentsııasy táýelsizdik jyldarynda Elbasymyzben úzeńgiles bolǵan áriptes retinde esepteıdi. Elbasynyń qasynda bolyp Qazaqstannyń kóp­vektorly, kópdeńgeıli syrtqy saıa­satyn qalyptastyrýǵa, baǵy­tyn aıqyndaýǵa jáne ony júzege asyrýǵa kómekteskenin jaqsy biledi. Ol kisini halyqaralyq deńgeıdegi kásibı dıplomat retinde baǵalaıdy. BUU Bas hatshysynyń orynbasary qyzmetin atqarǵanynan, birneshe shet tilin erkin meńgerip, Batys jáne Eýropa elderimen dıplomatııa salasynda ónimdi jumys istegeninen habardar. Qasym-Jomart Kemelulynyń Úkimet basshysy, Senat Tóraǵasy, memlekettik tulǵa retindegi qaıratkerligin úlgi tutady.

Túrkııadaǵy saıasatkerler ol kisi­men tikeleı áriptes boldy. Ártúrli ha­lyq­aralyq arenada qoıan-qoltyq jumys istedi. Máselen, Syrtqy ister mınıstri Mevlıýt Chavýshoǵlý ekeýi bir-birin jaqsy tanıdy. Sondyqtan Túrkııa saıası ısteblıshmenti, ıntellıgentsııasy Qasym-Jomart Toqaevtyń qaıratkerligine esh kúmán keltirmeıdi. Ol kisiniń baýyrlastyq qarym-qatynasty odan ári damytatynyna, Qazaqstannyń Ortalyq Azııadaǵy, Shyǵys pen Batys, Azııaǵy qurly­ǵyn­daǵy syndarly saıası baǵyty odan ári jalǵasatynyna senimdi.

- Túrkııadaǵy qazaqtar týraly aıta ketseńiz...

- Túrkııada shamamen 20 000-nan astam qazaq bar. Olar Túrkııanyń túrli qalalarynda turady. Alǵash ótken ǵasyrdyń 70-jyldary kóship kelgende Nıde degen qalada ornalasqan. Onda áli kúnge deıin Altaı degen aýyl bar. Keıinirek kóship kelgenderdiń birqatary Ystanbulǵa, birqatary Eýropaǵa kóship ketti. Biraq áli de 25 úı qalǵan. Aýyl ákimi - qazaq. Sonda jyl saıyn qazaqtardyń basqosýy, festıvali ótedi. Elshilik árdaıym qatysyp, qoldaý kórsetemiz. Aýylǵa baratyn joldy jóndep, aýyz sý jetkizip berdik. Endi balalar oınaıtyn kishigirim fýtbol alańyn salýdy josparlap otyrmyz.

Atap ótetin jaıt, qazir Túrkııadaǵy eń tanymal mýzykalyq aspaptardyń biri - dombyra. «Túrkııa, dombyra» dep ınternetten izdeseńiz, kóp vıdeoǵa kezigesiz. Mysaly, polıtsııa qyzmetkerleri, qara­paıym túrik azamattary dombyra tart­qandy unatady. Kóptegen saıası partııalar saılaý naýqanyndaǵy ánderiniń birazyn qazaqtyń kúılerimen árlegen. Osylaısha ánderimiz ben kúılerimiz saıası naýqanda qoldanylyp júr.

- Ekonomıkalyq baılanys týraly aıta ketseńiz.

- Túrkııa - Qazaqstannyń saýda-ekonomıkalyq áriptestiginde mańyzdy elderdiń biri. Mysaly, elimizde jumys istep turǵan sheteldik kompanııalar sany jóninen Túrkııa ekinshi oryndy ıelenedi. Qazir elimizde eki myńǵa jýyq túrik kompanııasy bar. ıAǵnı, ár 20 kompanııanyń bireýi Túrkııaǵa tıesili. Táýelsizdik jyl­darynda aldymen kelgen ınves­torlar da solar boldy. Olar qurylys, azyq-túlik, tutyný taýarlaryn shyǵarý, týrızm, qyzmet kórsetý salalaryna alǵashqylardyń biri retinde aralasty. Osy ýaqytqa deıin Anadolydan elimizge shamamen 3 mıllıard dollardaı ınves­tıtsııa quıyldy. Óz kezeginde Qazaqstan Túrkııaǵa 1 mıllıard dollar shamasynda ınvestıtsııa saldy.

Eki el arasyndaǵy saýda-sattyq bıylǵy alǵashqy toqsanda byltyrǵymen salystyrǵanda 50 paıyzǵa artty. 2018 jyly taýar aınalymy 1,9 mıllıard dollardy qurady. Byltyr eksport kólemi 1,2 mıllıard, ımport 700 mıllıon dollar boldy. Bul kórsetkishti odan ári jaqsarta túsý úshin Syrtqy ister mınıstrligi men elshilik tarapynan birqatar strategııalyq baǵyttarda jumys júrgizilip jatyr. Mysaly, Qazaqstanda jumys isteıtin kompanııalarǵa reınvestıtsııa jasaý, ekinshisi - Túrkııadaǵy alǵashqy 500-dikke kiretin iri kompanııalarmen tikeleı jumys isteý.

Túrkııa - shaǵyn jáne orta bıznesi jaqsy damyǵan el. El ekonomıkasyn qu­raı­tyn kásiporyndardyń shamamen 85 paıyzy shaǵyn jáne orta bıznes ókil­de­rine tıesili. Eksporttyń 70 paıy­zyn sha­ǵyn jáne orta bıznes quraıdy. Elshilik sol kompanııalardy Qazaqstanǵa ákelý bo­ıynsha jumystar júrgizip jatyr.

Túrkııa men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynasty damytýdyń bir baǵyty - bizdiń eldiń geografııalyq orny. Qazaqstan - 18 mıllıon turǵyny bar naryq qana emes, Ortalyq Azııa, Reseı, Qytaıǵa ashylatyn úlken qaqpa. Sondyqtan Túr­kııa kompanııa­lary Qazaqstanda bıznes júr­gizý úlken múmkindik ekenin jaqsy túsinedi.

- Áńgimeńizge raqmet.