Abylaı han
Jәңgir қaıtys bolyp taққa Tәýke otyrғanda, Ýәlıbaқy handyққa өkpelep, Үrgenishti bılegen naғashy atasy Қaıyp hannyң қolyna barady. Ýәlıbaқynyң balasy Abylaı jekpe-jekke shyққanda jaýy shaқ kelmeıtin batyr bolyp, Қanisher Abylaı atanypty. Osy Abylaıdan Kөrkem Ýәlı týady. Onyң balasy Әbilmansұr (keıin қazaққa han bolyp Abylaı atanғan) «aқtaban shұbyryndy» jyldarynda jetim қalyp, үısin Tөle bıdiң қolyna keledi. Ash-jalaңashtyқtan jүdegen өңine, өsip ketken shashyna қarap Tөle bı oғan «Sabalaқ» dep at қoıyp, tүıesin baқtyrady. Әbilmәmbet tөreniң jylқysyn da baғady. Bұl, Shoқan Ýәlıhanovtyң aıtýyna sүıensek, Abylaıdyң 13 jasar kezi bolsa kerek (onda Abylaıdyң 1710 jyly týғan deýge negiz bar).
Tөle bıdiң tәlim-tәrbıesinde bolýy Abylaıғa zor yқpal jasady. Қazaқ dalasynyң danalyғyn boıyna jınaғan baba aқyly men parasatyna, el bıleý қabiletin, antalaғan jaýғa қarsy қazaқ halқy basy birikse ғana toıtarys bere alatynyn jas balanyң sanasyna ұıalata bilgen. Oғan қosa bala kezinen kөrgen jұpyny tirshilik, өmirlik tәjirıbe Abylaıdyң el өmirine erte aralasýyna sebepshi boldy. Bұқar, Үmbeteı jyraýlardyң t.b. aýyz әdebıetiniң iri өkilderiniң mәlimetterine қaraғanda, Abylaı 20 jasynda қan maıdanda erligimen tanylғan. Bұқardyң Abylaıғa «Sen jıyrma jasқa jetken soң, Altyn tұғyr үstinde Aқ sұңқar құstaı tүlediң» deýi osynyң dәleli. Қaı jyly týsa da, 1730-1733 jyldary aralyғynda bolғan bir ұrysta bұryn belgisiz jas jigit Әbilmansұr jekpe-jekke shyғyp, қalmaқtyң bas batyry, қoңtajy Қaldan Serenniң jaқyn týysy (keıbir derekterde: kүıeý balasy) Sharyshty өltiredi.
Үlken әkesiniң arýaғyn shaқyryp, jaýғa Abylaılap at қoıғan Әbilmansұr jeңisti ұrystan soң, Orta jүzdiң sұltany dep tanylyp, қazaқ dalasyndaғy eң bedeldi әmirshilerdiң birine aınaldy. Bұdan soңғy jerde Әbilmansұr esimi ұmytylyp, Abylaı atandy.
Abylaıdyң 20 jasy қaı jylғa sәıkes kelýine baılanysty, қaı shaıқasқa қatysқany týraly boljam aıtýғa bolady. Bұl, әrıne Abylaı қatysқan alғashқy soғys emes. El әңgimeleri, tarıhı jyrlar Sabalaқ әýelde Bөgenbaı jasaқtarynyң құramynda joryқ-jortýyldarғa қatysқanyn aıғaқtaıdy. Aңyraқaı shaıқasyna қatyspady degenniң өzinde de, Abylaıdyң 1730-1733 jyldary bolғan bir iri shaıқasқa қatysқany daý týdyrmaıdy. Tarıhı derekterden Orta jүz jasaқtary men joңғarlardyң arasynda 1930-1931 jyldary birneshe үlken ұrys bolғany belgili. 1732 jyly joңғardyң 7 myңnan astam әskeri Orta jүzdiң shyғys shetindegi aýyldaryna shabýyl jasap, tegeýrindi toıtarysқa tap bolady. Abylaıdy 20 jasy 1733 jylғa sәıkes kelse, dәl sol jyly қazaқ pen қalmaқ arasynda үlken maıdan bolғany қytaı derekterinde atap kөrsetilgen. Abylaıdyң әskerı қaıratkerligi, қolbasylyқ қabileti 1730-1740 jyldardaғy shaıқastarda erekshe kөrindi. Osyndaı jan alysyp jan berisken soғystardyң birin Bұқar jyraý «Қaldanmenen ұrysyp, jeti kүndeı sүrisip...» dep sýretteıdi. Ol soғysқa Abylaıdyң қandy kөılek joldastary Қarakereı Қabanbaı, Қanjyғaly Bөgenbaı, Shaқshaқ Jәnibek, Қaraқalpaқ Қylyshbek, Shapyrashty Naýryzbaı, t.b. қazaқtyң belgili batyrlary tize қosa қatysady. Bұl da Abylaıdyң jaýғa қarsy қazaқ halқynyң basyn biriktire bilgendiginiң dәleli bolyp tabylady. Birte-birte ұlystaғy bar өkim Әz-Tәýke hannyң nemeresi Әbilmәmbet hannan өtip, Abylaıdyң қolyna kөshedi. Abylaıdyң erligi men aқyl-parasatyna bas ұrғan Әbilmәmbet aқylshy aғa bolyp, keңesshi han dәrejesimen shekteledi.
18 ғasyrdyң 30-shy jyldarynyң aıaғynda Abylaı esimi bizge belgili құjattarda Әbilmәmbet hanmen қatar atalady. Orys tarıhshysy A.Levshın: «1739 jyly Orta jүzde Sәmeke (Orta jүzdiң batysyndaғy az sandy rýlardy bıledi) hannyң ornyna han saılaýdan bұryn Әbilmәmbet pen Abylaı ekeýi birdeı handyқ bılik jүrgizgen» - dep jazdy. Shoқan Ýalıhanov ta osy pikirdi қoldaıdy.
1738-1741 jyldary Abylaı han bastaғan қazaқ қoly joңғar basқynshylaryna birneshe mәrte soққy berdi. 1742 jyly Abylaı han tұtқıyldan shabýyl jasaғan joңғarlardyң қolyna tұtқynғa tүsti. Sol kezdegi oırat basқynshylaryna қarsy kүrestiң eң belsendi ұıymdastyrýshylarynyң birine aınalғan Abylaıdyң jaý қolyna tүsýi қazaқ қoғamynda abyrjýshylyқ týғyzyp, ony bosatyp alý үlken saıası mәselege aınaldy. Tarıhı jyrlarda қazaқ bıleýshileriniң atynan Tөle bı men Әbilқaıyr han Orynbor әkimshiliginen Abylaıdy tұtқynnan bosatyp alýda ara tүsýge өtinish jasady. Bұl derektiң shyndyқ ekenin osy kezeңde Orynbor general-gýbernatory I.Neplıýev pen Әbilқaıyrdyң өzara jazysқan hattary da dәleldeı tүsedi. Қazaқtyң үsh jүzinen Tөle bı bastaғan 90 adam elshi baryp, kelissөz jүrgizip, 1743 jyly қyrkүıektiң 5-inde Abylaıdy tұtқynnan shyғaryp aldy. Bұl jөninde I.Neplıýevtiң Syrtқy ister alқasyna jazғan hatynda қazaқtar men қalmaқtar bitimge kelip, birigip kete me degen қaýip te bildirdi.
Abylaı bıliginiң kүsheıe tүsýiniң jaңa kezeңi 1744 jyly Әbilmәmbettiң Tүrkistanғa kөship ketýi ýaқytyna saıady.
Abylaı kөregen saıası қaıratker bola otyryp, қalmaқtarmen asa aýyr soғystardan қaljyraғan eliniң esin jıғyzý үshin dıplomatııalyқ joldardy da tıimdi paıdalandy. 1740 jyly tamyzda Orta jүz hany Әbilmәmbetpen, taғy da basқa 120 starshynmen Orynborғa kelip, orys өkimetiniң «қamқoryna» kirýge kelisimin bildirdi. Sonymen bir mezgilde қazaқ halқynyң tұtastyғyn saқtaý maқsatynda Shyң ımperııasymen de қarym-қatynasyn sýytpady. Peterbor men Beıjiңge elshilikter attandyrdy (1757-1777 jyldary Beıjiңge 10 elshilik jibergen). Ol Reseı men Қytaı ımperııalarynyң өzara қaıshylyқtaryn қazaқ handyғy mүddesin paıdalanyp otyrdy. Abylaı 1745 jyly Қaldan Seren dүnıe salғannan keıin Joңғarııanyң bıleýshi toptarynyң taқ talasynan әlsirep, bұrynғy әskerı қýatynan aıyryla bastaýyn jәne joңғar-қytaı soғysyn Shyғys Tүrkistanmen irgeles өңirdegi oırattardyң ýaқytsha bıliginde қalғan қazaқ jerlerin қaıtarýғa, eldiң derbestigin tolyқ қalpyna keltirýge paıdalaný үshin barynsha kүsh saldy. Abylaı қazaқ eliniң tәýelsizdigine nұқsan keltiretin jaғdaıattarmen aıanbaı kүresip, derbes syrtқy saıasat ұstanyp өtti.
1745 jyly Orta jүzdegi Әbilmәmbet, Abylaı jәne Baraқ sұltandar қatar atalsa 3-4 jyldan keıin mұndaғy jaғdaı mүldem өzgerdi. 1749 jyly tamyz aıynda Neplıýevpen kezdesýinde Jәnibek tarhan: «bұryn Orta jүzde Әbilmәmbet han bolғan, biraқ ol birazdan beri Tashkentte tұryp jatyr, el basқarýdan қalғan. Baraқ sұltan zұlymdyқ isi үshin қashyp jүr. Onda jalғyz Abylaı sұltan ғana bılik jүrgizip otyr», - dep kөrsetti.
Jazba derekterde Abylaıdyң shet el basқynshylaryna қarsy tabandy soғys jүrgizgendegi aıқyn kөrsetiledi. 1752 jyly ol bastaғan қazaқ әskeri shamasy 15-20 myң adamdaı oırat қolynyң shabýylyna toıtarys berdi. 1753 jyly jeltoқsanda Abylaı 5 myң jaýyngerimen joңғar әskerlerimen shaıқasyp, birtalaı қazaқ jerin azat etti. 1754 jyly sәýirde Abylaı bastaғan 1700 қazaқ әskeri 10 myң қalmaқpen soғysýғa mәjbүr bolsa, sol jyldyң shilde - tamyz aıynda 4 myң әskermen Joңғarııaғa joryқ jasap, 3000 қalmaқty tұtқynғa tүsirdi. 1756 jyly Abylaıdyң bastaýymen қazaқtar қytaılar men қalmaқtardyң birikken kүshimen eki ret shaıқasyp, onyң birinde jeңilip, ekinshisinde jeңiske jetti. 1757 jyly Abylaıdyң 6 myң әskeri Қytaıdyң 40 myң әskerimen shaıқasқannan keıin, қytaılar Abylaıdan bitim sұrady.
1753-1754 jyldardaғy shaıқastarғa Қabanbaı, Bөgenbaı Janataı, Kereı Jәnibek, Өtegen batyrlar қysy-jazy үzbesten қatysty. Abylaı birde Қaldan Serenmen bitimge kelse, birde Dabashyny (Davatsıdy) shaýyp, birde ony jәne Әmirsanany өzine panalatty. Sөıtip Oırat ұlysynyң bөlshektene berýin kөzdedi. Tegeýrindi әskerı қımylmen қatarlastyryla jүrgizilgen dıplomatııalyқ әreketteri Abylaıdy өz zamanynyң ұly қaıratkerleri deңgeıine kөterdi. Osynyң nәtıjesinde Abylaı әskeri 1771 jyly Moıynty өzeniniң boıynda bolғan қalmaқtarmen aýyr shaıқasta jaңa jeңiske jetti.
Saıası ahýal tұraқtalғan shaқta Abylaı қazaқ jeriniң bүtindigine қol sұққan basқalarmen de ymyrasyz kүres jүrgizdi. 1754-1755 jәne 1764 jyldary қyrғyzdar Jetisýda biraz aýyldarda shaýyp, Jaýғash, Kөkjal Baraқ jәne Shynқoja batyrlar bastaғan әskerlerdi Aқsý, Kөksý jәne Shý boıynda talқandaıdy. Osy sebepti Abylaı 1755-1765 jyldary Қyrғyz ұlysyna joryқ jasap, Іleniң sol jaғasyn, Shý boıyn tazartady, қazaқ pen қyrғyzdardyң Narynқoldan Қordaıғa tartylғan, kүni bүginge deıin saқtalyp otyrғan shekarasyn anyқtaıdy.
Өmiriniң soңғy 15 jylynda Orta Azııa handyқtaryna қarsy tynymsyz kүres jүrgizdi. 1765-1767 jyldary Abylaı қolynyң Қoқan bıleýshisi Erdenbekpen soғysynyң nәtıjesinde Tүrkistan, Saıram, Shymkent қalalary қaıtadan қazaқtar ıeligine өtti. Tashkent alym tөlep tұratyn boldy.
Eki jүz jylғa sozylғan қazaқ halқynyң joңғar shapқynshylyғyna қarsy azattyқ kүresiniң soңғy jaңғyryғy alash jұrtynyң sanasynda «Shaңdy joryқ» degen atpen belgili. Bұl 1771 jyly Edil қalmaқtarynyң joңғarғa қazaқ jeri arқyly үdere kөshýi edi. Kishi jүzdiң hany Nұraly asyғys әsker jıyp, Jem boıynda қalmaқtarғa alғashқy soққy berdi. Balқashқa jaқyndaғan kezde Abylaı bastaғan қazaқtyң қalyң қoly қalmaқtardy қorshaýғa aldy. Osy kezde қalmaқ basshylary Ұbashy men Seren bitimge kelýdi, bүkil el-jұrtymen bodandyққa қabyldaýdy sұrap, elshi jiberdi. Kiriptar ұsynysty talқylaý үshin shaқyrylғan әskerı keңeste Abylaı taғy da kөregendik tanytyp, jeңilgen jaýdy қyryp-joıýdyң қajeti joқ ekendigin dәleldeýge tyrysty. Edilden aýғan қalmaқpen kelissөzge kelip, tym құrysa olardyң joңғarғa erkin өtip ketýine mүmkindik berý jөnindegi Abylaı tүıininiң arjaғynda shyғystaғy ұly kөrshimen bolashaқtaғy қarym-қatynasty oılaý jatty. Joңғardan azat etilgen shyғystaғy jerlerge қazaқ aýyldaryn aparyp tүpkilikti қonystandyrý da Abylaı saıasatynyң tereңdigin, kemeңgerligin aıқyn kөrsetedi. Onyң әrbir is-әreketi қazaқ halқynyң bүtindigin, eli men jeriniң tұtastyғyn saқtaýғa baғyttaldy. Bılikke talasқan Baraқ sұltan Әbilқaıyr handy өltirgende de Abylaı el birligin oılap қynjylyp, Tөle bımen tize қosa қımyldap, bұzyқ sұltandy jazaғa tartý jaғynda boldy.
Abylaı soғys jaғdaıyna saı қol astyndaғy elde, әsirese әsker ishinde қataң tәrtip ornatty. Sondyқtan da han bastaғan jaýyngerlerdiң el-jұrty men ata mekenin қorғaý rýhy joғary, ұzaқ joryқtarғa shydamdy, shaıқas dalasynda tegeýrini қatty boldy. Abylaı san jaғynan әldeқaıda basym jaýmen shaıқasýdan esh taıynbady jәne kөbine үstem shyғyp otyrdy. Ol қazaқ handyғynyң kүshin biriktirip, әskerı jaғynan қýatty memleketke aınaldyrdy.
1771 jyly jasy jetken Әbilmәmbet han dүnıe saldy. Қalyptasқan dәstүr boıynsha Orta jүzdiң hany bolyp ne Әbilmәmbettiң inileriniң biri, ne үlken ұly Әbilpeıiz saılanýғa tıis edi. Alaıda basty sұltandardyң, starshyndardyң, Әbilpeıizdiң өz қalaýymen үsh jүzdiң basshy өkilderi Tүrkistanda Abylaıdy han kөterdi. Abylaı is jүzinde jalғyz Orta jүzdiң ғana emes, bүkil қazaқ ordasynyң ұly hany boldy. Tarıhı derekter, aңyz-jyrlar da Abylaıdyң үsh jүzdiң әmirshisi retinde ardaқtalғanyn kөrsetedi. Қytaı ımperatory, Joңғarııa handyғy, Orta Azııa memleketteri Abylaıdy bүkil қazaқ hany dep resmı tүrde tanyғanymen onyң bedeliniң өsip bara jatқanynan seskengen Reseı patshasy Ekaterına ΙΙ Abylaıғa Orta jүz hany retinde ғana syı-syıapat kөrsetti. Bұl bir jaғynan «bөlip alda, bıleı ber» saıasatynyң kөrinisi edi. I.Neplıýevtiң: «Қyrғyz halқynda bas hannyң bolýy paıdaly bolmaıtyny bylaı tұrsyn, zııandy da bolý mүmkin» degen pikiri mұny aıaғaқtaı tүsedi.
Sh.Ýәlıhanov Abylaıdaı sheksiz bılikke ıe bolғan bir de bir қazaқ hanynyң bolmaғanyn, onyң memleket bıligin ortalyқtandyryp, nyғaıtý baғytyndaғy әreketterin, «hannyң bıligin alқaly keңes arқyly shektep otyratyn rýbasylar men sұltandardyң өrkөkirek үstemdigin» tyıғandyғyn jazdy. Shoқan: «Қazaқtardyң aңyz-әңgimelerinde Abylaı aıryқsha қasıeti bar kıeli, keremet құdiret ıesi bolyp sanalady. Abylaı dәýiri, қazaқtardyң erligi men seriliginiң ғasyry. Onyң joryқtary jәne batyrlarynyң kөzsiz erligi men қaһarmandyғy jyr-dastandardyң arқaýyna aınalғan», - dep atap kөrsetti.
Bүkil өmirin Abylaıdyң oң tizesin basa otyryp, oғan aқyl-keңes aıtýmen өtkizgen Bұқar jyraý Қalқamanұlynyң hanғa «Altyn taқtyң үstinde, Үsh jүzdiң basyn құradyң» deýiniң negizinde tarıhı shyndyқ jatyr.
Abylaı Reseı men Қytaı ımperııalarynyң arasynda ornalasқan Қazaқ eliniң geosaıası jaғdaıyna ıkemdelgen saıasat jүrgizdi. Қytaı әskerleri joңғarlardy joıyp, Orta Azııa men Қazaқstanғa ene bastaғan kezde mұsylman elderiniң basyn қosýғa ұmtylyp, Aýғan shaһy Ahmad Dýrranımen kelissөz jүrgizdi. Tүrkııaғa elshilik jiberý nıeti de boldy. Қytaımen қatynas jaқsara bastaғan kezde orys bodandyғynan boıyn tartyp, patsha әkimshiliginiң shaқyrýymen handyқ belgilerdi қabyldaý үshin 1779 jyly қazan aıynda Petropavl bekinisine barýdan bas tartty. Pýgachev soғysy kezinde 3 myң әskerimen «Қasiret beldeýi» («Gorkaıa lınııa») boıyndaғy orys bekinisterin shapty. Sh.Ýәlıhanov: «1771 jyly han saılanғanda da, ol orys shekarasyna baryp, ant bergisi kelmedi. Sөıtip ol өzin halyқ қalap, baıaғyda-aқ bұl dәrejege laıyқty қoıғanyn, Kөktiң ұlynyң jәne өkilettik қaғazy baryn jeleý etti», - dep jazdy. 1779 jyly қazannyң 4-inde Orynbor әkimshiligine joldanғan patsha jarlyғynda: «Ordadaғy Abylaı yқpalyn әlsiretý maқsatynda, onymen taıtalasқa tүse alatyn adam tabý» sharalary da қarastyryldy.
Abylaı қaһarly han bolýymen қatar, қazaқ halқynyң rýhanı қasıetinen erkin sýsyndaғan daryndy kүıshi retinde de belgili. Ol - «Aқ tolқyn», «Alabaıraқ», «Bұlan jigit», «Dүnıe қaldy», «Jetim tory», «Қaıran elim», «Қara jorғa», «Қorjyңқaқpaı», «Maıda jel», «Sadaққaққan», «Sary býra», «Shaңdy jaryқ», t.b. kүılerdiң avtory.
Abylaı өmir jolyn at үstinde joryқtardy өtkizip, Arys өzeni jaғasynda қaıtys boldy. Sүıegi Tүrkistan қalasyndaғy Қoja Ahmet ıAssaýı kesenesiniң ishinde Қabyrhana men Aқsaraı arasyndaғy dәlizde jerlengen. Abylaıdyң artynda 12 әıelinen 30 ұl, 40 қyz қaldy. Қazaқ halқynyң jadynda Abylaı қajyrly memleket қaıratkeri, batyl қolbasshy, daryndy dıplomat retinde saқtalyp keldi. Onyң esimi tәýelsizdik sımvolyna, jaýyngerlik ұranғa aınaldy.
Azattyқ kүrestiң jalyndy basshysy Abylaı hannyң asқaқ tұlғasy, aқyl-parasaty Bұқar, Үmbeteı, Shәdi tөre Jәңgirұly jyrlarynda, aқyndar K.Jamantaıұly, M.Aıtbaevtyң dastandarynda, І.Esenberlınniң, Ә.Kekilbaevtyң Қ.Jұmadilovtyң, t.b. aқyn-jazýshylardyң týyndylarynda somdaldy. Onyң ұlaғaty өmiri men ishki, syrtқy saıasaty otandyқ jәne shet el ғalymdarynyң nazaryn aýdaryp keledi.
Қazaқstan tәýelsizdigin alғannan keıin 1991 jyly Almatynyң basty daңғyldarynyң birine Abylaı esimi berilip, temir jol vokzalynyң aldyna at үstindegi eskertkishi ornatyldy. Han eskertkishi Jezқazғan, Pavlodar қalalarynda da bar. Қazaқstannyң 1993 jylғy eң birinshi tөl teңgesinde beınesi bederlendi. 2005 jyly Abylaıdyң өmir jolyna arnalғan «Kөshendiler» fılmi tүsirildi. 2008 jyly Elbasy N.Nazarbaevtyң қatysýymen Petropavlda «Abylaı han ordasy» kesheni ashylyp, aldyna eskertkishi ornatyldy. Onyң esimi Almatydaғy Қazaқ halyқaralyқ қatynastar jәne әlem tilderi ýnıversıtetine berilgen.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1 tom