Ábish rýhy qazaqtyń máńgi janynda hám jadynda - Qyrymbek Kósherbaev
***
«Jerasty qozǵalystarynyń álde bir sıqyr qudiretimen ǵaıyptan paıda bolyp, keıin keń álemniń tórinde máńgi baqı ornap qalatyn aqar-shaqar asqar shyńdar sııaqty adamzat aldyndaǵy qadir-qasıeti tek bir ǵana ǵumyrdyń aýqymymen ólshenbeıtin elden erek eresen tulǵalar jumyr bastylar arasynda da ushyrasady. Ondaı sırek týatyn adamnyń ónegeli ómiri baqılyǵy men baıandylyǵy jaǵynan ólmes-óshpes tabıǵattyń ózimen ǵana básekege túse alady».
Bul – kemeńger Ábish Kekilbaıulynyń uly oıshyl, klassık jazýshy Lev Tolstoıǵa arnaǵan maqalasynyń bastaýy. Shyny kerek, osynaý oı-tolǵaý qaıtalap oqyǵanda Ábekeńniń ózine arnalǵandaı áser qaldyratyny ras.
Ábish aǵanyń tarıhı tulǵasy, birtýar bolmys-bitimi, oıshyl beınesi, qaıratkerlik kelbeti týraly salıqaly pikirler, parasatty paıymdar rýhanııatymyzda az aıtylǵan joq. Ýaqyt ótken saıyn taý-tulǵanyń tuńǵıyǵyna boılap, aıaýly perzentiniń qyran samǵaýyn saraptap, tarlanboz shandozdyń ǵumyrbaıanyn tarazylaıtyn eljiregen eliniń júrekjardy pikiri, kózkórgenderdiń kúndeligi týa beretin bolady. Ózimiz de búginderi kúni keshe qasymyzda birge júrgen qabyrǵaly qaıratker, sańlaq sanatker, marǵasqa qalamgerdiń maǵynaly ǵumyrynyń syr-symbaty jóninde jıi oılanatyn boldyq.
Qazaq ádebıetiniń «Altyn ǵasyry» atanǵan XX ǵasyrdyń 50-60-jyldary ádebıet álemine bir shoǵyr talanttar keldi. Solardyń arasynda tyrnaqaldy týyndysy «Altyn shýaqpen» ádebıet álemine bólek áser ákelgen Ábish Kekilbaevtyń orny bólek edi. Shaǵalasy tolqynǵa erkelep, tolqyny kókke týlaǵan asaý teńizdiń uly – Ábish ádebıet esigin óleńmen ashty.
Sóz óneriniń qaqpasyn óleńmen qaǵyp, keıin kórkem prozada álemdik mádenıet qazynasyna mol úles qosqan Ábish Kekilbaev qalamgerlik qýaty mol, kesteli sóz sheberligi joǵary talantty tulǵa, kóp qyrly sýretker edi. Sóz óneriniń tizginin ustaǵan árbir sýretkerdiń eń asyl armany men maqsat-múddesi óz halqyn álemge tanytý bolsa kerek. Bul turǵyda Ábish boryshy ótelgen baqytty jazýshy. Onyń qalamynan týǵan shyǵarmalary álemniń birneshe tilderine aýdaryldy. Óz halqynyń talaıly taǵdyryn, júrip ótken jolyn, muńy men syryn, jany men aryn, tutas tabıǵatyn tórtkúl dúnıege tanytty. Kórnekti jazýshy Kekilbaevtyń murasy – ulttyq ıntellektýaldyq qazynaǵa aınaldy. Bir ǵana mysal, 1982 jyly ádebıettiń ǵasyrlyq kezeńin saralap otyratyn Eýropanyń uıymy shyǵarǵan «Sońǵy júz jyldyqtyń ataqty júz qalamgeri» degen portret-plakatta Tolstoı, Áýezov, Dostoevskıı, Chehov, Markes, Hemıngýeı, Paýstovskıı, Fedın, Aıtmatov, Ǵamzatov syndy álemdik tulǵalar qatarynan Ábish te oryn aldy. Nemistiń kitap baspasy júrgizgen saýalnama-hattamasynda «XX ǵasyrdyń tańdaýly jazýshylary» tizimine de endi. Sóıtip tańdamaly týyndylary álem jazýshylary men synshylarynyń nazaryn aýdardy, shoqtyǵy bıik shyǵarmashylyǵy joǵary baǵalandy.
Ábish áleminiń minsiz som quıylysy da, tabıǵı qunarly qurylysy da, fenomendik qubylysy da – onyń aq raýshan nıetinde, júrek tazalyǵynyń jupar shyraıynda. Ol kisi ne jazsa da, ne aıtsa da, nemen shuǵyldansa da, aqıqattan aınalyp ótpeýdi murat etetin. Adamgershilik, moraldyq-gýmanıstik qundylyqtardy ózi shuǵyldanǵan salanyń barlyǵyna altyn arqaý ete bildi. Shyndyq pen shynaıylyqty, adaldyq pen aqıqatty tuǵyr etken týrashyl joly árdaıym halyqtyń múddesinen, memlekettiń múddesinen shyǵatyn.
Ábekeń kóziniń tirisinde-aq zańǵar jazýshy, oıǵa kenen parasat ıesi retinde moıyndalǵan sırek tulǵanyń biri. Osylaı máńgilik ómirdi ańsaǵan Qorqyt, ajaldyń aldyn alǵan Qoja Ahmet ıAsaýı, jeruıyqty izdegen Asan qaıǵy, halqynyń kemeldigin ańsaǵan Abaı, elin álemdik órkenıetke jetelegen Muhtar Áýezov sekildi taý tulǵalardyń qataryna qalamymen ǵalamǵa izgilik tilegen Ábish Kekilbaev ta qosylady.
Óz basym Ábish Kekilbaıuly syndy san qyrly talant ıesimen, parasaty men izgiligi jarasqan bilimdarmen, eljandy degdarmen jeke tanystyqta, adamı syılastyq-qımastyqta birge ótkizgen dáýrenimdi eren baqytty shaǵyma balaımyn. Kókshýlan teńizde alyp kemeniń júzgeni qandaı baısaldy da baıypty bolsa, kemeńger Ábekeńniń aqyl-oı tebirenisi de jurtty lezde rýh tolqynymen sharpyp, ádemi áserge qaldyratyn. Elimiz egemendik alǵan toqsanynshy jyldardyń basynan-aq talaı mártebeli aýdıtorııany urshyqtaı ıirip, ýyzdaı uıytqan baıandamalary, kórkem sózde olja, kósemsózde jorǵa salǵan dańǵyl ónerpazdyǵy aıbyndy Alash eliniń múddesin jańa turpattaǵy zaman men qoǵamnyń betburys toǵysynda tarazylap taldaǵan, rýhanı ómirimizdi túletýge serpilis pen silkinis týdyrǵan dúnıeler bolatyn.
Qalyń jurtynyń kókiregine rýh quıǵan syrly sózderi Qazaq eliniń táýelsizdigin dáriptep, azat oıyn shyńdap, memleketimizdiń qalyptasýyna nár berip, zań túzimin jetildirýge, halyqaralyq qaýymdastyqta laıyqty ornyn enshileýge zor úles bop qosyldy.
Daladaı dalıǵan keń mol pishilgen dańǵaıyr daryn ádebıet pen ónerdiń barlyq salasynda jasampazdyqpen eńbek etti. Kıno men teatr óneriniń qyrýar máselesine jastyq jigermen dem berdi. Zárý taqyryptar men shyrǵalań dramalarǵa suranysty qamtamasyz etýge kúsh salyp ózi de jazdy, álemdik klassıkadan tartymdy aýdarmalar jasady. Táýelsizdik tusynda jyrmen tolǵaǵan «Abylaı han» dramasy – azattyq jolynda arpalysqan handarymyz ben batyrlarymyzǵa, bılerimiz ben ıgi-jaqsylarymyzǵa zerli sózben turǵyzylǵan jaýhar eskertkish. Asyl sózdiń has zergeri poezııa, proza, kósemsóz, syn, saparnama, poezııa, proza, kúı men san alýan kórkem ónerdiń óristi tabıǵatyn túsindirgen saraptama zertteýlerdi jazyp artyna ónegeli mektep qaldyrdy.
Ábish aǵanyń sheshendik kúmbirinde aq dombyrasyn qarý etken Abyl kúıshiniń myń qatparly áýen yrǵaǵy, Aqtan bastaǵan jyraýlardyń tókpe jyrynyń tuńǵıyq saryny, kaınozoı zamanynyń tirshilik tabynyń elesi qalǵan Mańǵystaý dalasynyń saǵym munary aldyńnan eskendeı tylsym qatpar seziledi emes pe?!
Qoǵam men zamannyń, áleýmet pen saıasattyń shıryqqan keleli máselelerin táýelsiz memlekettiń rýhanı ıdeologııalyq nári retinde utymdy tujyrymdaǵan pýblıtsıstıkalyq shyǵarmalary oıshyldyq mazmuny qoıý, kórkemdik lebi qýatty bolýymen erekshelenedi. «Talaıǵy Taraz», «Shandoz» jınaqtary tarıh pen tanymdy, mádenıet pen ejelgi ónerdiń qupııa syryn ushtastyrǵan zamanaýı oı-tanymǵa jańa baǵyt ákelgen dúnıeler. «Syr deste» degen atpen oı-tolǵaýlary, esse, estelik, sóılegen sózderiniń bes tomdyq arnaıy jınaǵy jaryqqa shyǵýy – qazaq kósemsóziniń kókjıegin keńitken munaraly bıikter.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń senimdi serikteriniń biri de, biregeıi de bolǵan ol táýelsiz elimizdiń saıası-rýhanı bet-beınesin qalyptaýǵa óz qoltańbasyn qaldyrdy. Onyń Elbasynyń sheshimimen egemen elimizdiń jylnamasynda alǵash ret «Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev» ordenimen marapattalǵany, mereıli jetpis jasqa tolǵanda «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵynyń tuńǵysh ıegeri atanýy – Elbasy Nursultan Ábishulynyń qaıratker qalamgerge degen aıryqsha ynta-yqylasy, sol arqyly ultymyzdyń ádebıeti men ónerine degen tereń súıispenshiliginiń aıqyn dáleli tanylǵandaı. Osynyń barlyǵy Ábish aǵanyń el, ult aldyndaǵy eren eńbeginiń baǵalanǵandyǵy edi.
Kezinde elimizdiń Parlament Senatynda qyzmettes bolyp syılasqan, búginde kemeńger Kekilbaevqa arnalǵan mereıtoılyq ıgilikti isterdiń bastaýynda turǵan Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń zańǵar jazýshynyń 80 jyldyq is-sharasynyń shymyldyǵyn ashqan sózinde qaıratker qalamgerdiń tulǵasyna rııasyz baǵa berip «Ábishtaný endi bastaldy» deýi – tereń fılosofııalyq-baǵdarlamalyq mánge ıe.
Shyn máninde, eliniń yqylasyna ıe bolǵan eńseli qalamgerdiń árbir mereıtoıy jas urpaq úshin taǵylym men ónegege ıe aıtýly qubylysqa aınalýy tıis. Olaı bolatyny Ábishti taný – onyń murasyn tereń ıgerý, oı-parasatyna shomý, qazaq halqynyń dana dástúri, baýyrmaldyǵy men otansúıgish sezimin túletýmen, túgendeýmen teń ǵıbratty shara.
Búginderi elordamyzdan bastap, oblys-oblystarda aıshyqty basqosý, alqaly jıyndar, ǵylymı konferentsııalar júıeli uıymdastyrylyp jatyr. Marǵasqa sóz zergeriniń rýhyn ulyqtaı túsý maqsatynda túrli rýhanı nysandarǵa, dańǵyldar men kóshelerge esimin berý bastamasy sheshimin taýyp otyrǵany – eldigimizdiń ónegeli de óreli belgisi.
Ábekeńmen emen-jarqyn dıdarlasyp birge ótkizgen sáýleli sátter, shýaqty kúnder sanadan óshpek emes. Óziniń azamat bolyp qalyptasýyna, qalamgerlik soqpaqqa túsýine tirek bolǵan baspaldaqtardy ol udaıy jyly sezimmen eske alyp otyratyn. Onyń kisilik kelbetin qalyptastyryp, aqyndyq albyrt sezimin ushtaǵan altyn uıa aýyly, ósken óńiri, kókiregi dańǵyl qarttar, aq jaýlyqty meıirban analar edi. Álbette, bul týraly ol jas kezinen beri turaqty jazyp keldi, ekeýara nemese kópshilik aldyndaǵy qyzyqty áńgimeleriniń taqyryby da negizinen osy tóńireginde edi.
Týǵan ólkesine degen saǵynyshyn, sanasyn tym erte eseıtken surapyl soǵys jyldary týraly shytyrman estelikterin ǵumyrynyń sońyna deıin bir ret te sarqyp túgese almaı ketti. Ábish Kekilbaıuly ádebıet álemine rýhy eshqashan muqalmaıtyn, ar-namysqa adal keıipkerler galereıasyn syılady. Ábish Kekilbaıulynyń tulǵataný, dáýirdi taný salasyndaǵy jazbalarynyń ózi – alyp bir Shoǵyr. Tarıhı darabozdarymyzdyń esimderin el jadynda jańǵyrtýdaǵy eńbegi ushan-teńiz. Aıtýly tarıhı tulǵalardyń kókirek túkpirine psıhologııalyq qyraǵylyqpen, matematıkalyq dáldikpen úńilip, oqyrmanyna shytyrman minezdi shynaıy obraz etip usynady. Shyńǵys han, Ámir Temir, Ábilqaıyr han, Abylaı han tulǵalary shıryqqan tartys, kúrdeli bitim-bolmysymen ejelgi tarıhtyń qaıtalanbas shytyrman oqıǵasymen búgingi bizdi betpe-bet qaldyryp, ońashada oı túıýge shaqyrady.
Daraboz sýretker úshin rýhanı kemeldilik – ar tazalyǵy, sezim shynaıylyǵy, murat turlaýlylyǵy boldy. «Arly adam – eń kúshti adam.Óıtkeni ol ótkinshi baqyttyń, ótkinshi qaıǵynyń yrqyna moıynsunbaıdy. Sondyqtan da onyń taǵdyry qıyn bolýy, aýyr bolýy múmkin, ókinishti bolýy múmkin emes» degen oıǵa shúbásiz berik edi.
Іlim-bilimge qushtarlyq, arly adamdy ardaqtaý, tarıhı zerdeni jańǵyrtý, asyl murattan taımaý sekildi qasıetteri jóninen búginderi qalyń oqyrman habardar. Osynaý erekshelikterdiń bala kezden-aq tal boıyna dendep enýine túrli sebeptermen Jaratqannyń ózi udaıy qoldap, jebep otyrǵandaı. Aýylyna ken qazýǵa kelgen túrli ekspedıtsııalarǵa ilesip aılap, aptalap joryq saparǵa ketýge qanshalyqty qushtarlyq pen qajyrly tózim qajet deseńizshi?! Balalyq kóńilmen áýestengen ken barlaý kásibi danalyqqa qadam basqan shaǵyńda baba tarıhtyń syryn ashyp, adam janynyń kenin qazýǵa septesken syńaıly.
Ádette Ábish aǵa sóılegennen keıin kóptegen oqymysty, ǵalymnyń ózderi biletin taqyryptan tosylyńqyrap qalatynyna nemese siltideı tynyp tańyrqaýmen shekteletinine talaı kýá bolǵanbyz. O kisi baıandaǵan kezde anyqtyń ózi aıqyndanyp, durystyń ózi túzýlenip ketkendeı kórinetin. Baıandaýshynyń dáleldilik, dáıektilik qasıeti zor bolýy – tyńdaýshynyń baqyty. Óıtkeni Kekilbaev keńistigi tyńdaýshyny izgilik pen rýhanı kemeldenýge shaqyrady.
Ábish Kekilbaıulynyń ádebıettegi san salaly murasymen qatar memleket isindegi muratyna qatysty keńinen toqtala alamyz. Ol tipti qalamgerlik qudiretpen ózge dúnıeni jıyp qoıyp dara shuǵyldanǵan kezi sırek. Shyǵarmashylyqpen kóbine jumystan keıingi eki-úsh saǵatta nemese kezekti eńbek demalysynda aınalysyp júretin. ıAǵnı, ulan-ǵaıyr ónikti eńbegin qaǵaz betine qajyrly da orasan eńbekqorlyqpen tańbalady. Budan jazý ataýlyǵa adaldyǵy, qalam qýatyna senimi aıqyn ańǵarylady. Áıtpese memlekettik basqarý isindegi jetistigi men belsendiliginiń ózi-aq bir adamnyń ǵumyryna jetetindeı edi.
Árıne ádebıettegi Ábish pen saıasattaǵy Ábishtiń arasynda edáýir aıyrmashylyq bar ekeni ras. Biraq maqsat-múddesi bireý edi. Ádebıetshi Ábish – ultjandy, saıasatker Ábish – memleketshil. Ol osy eki mindetiniń de aýyrlyǵyn armen, salmaǵyn sanamen, ólshemin óremen kóterdi. Búgilmes berik, bógelmes baıypty Ábekeń – ǵajap sýretker, suńǵyla saıasatker, bilikti basshy, qaı qalypqa salsań da qaıyspas qara nar bolatyn. Ábishtanýdyń tereń taǵylymy osynda jatyr.
Álbette, áriptes zamandastary arasynda Ábekeńniń memleket qyzmetine aralasýy árkelki qabyldandy. Onyń ádebıetpen basybaıly aınalysqanyn quba-qup kórýshiler kóp ekeninen habardarmyz. Bul jaıtty óz sózderinen de ańdaýshy edik. Degenmen, biz bul jerde atalǵan ahýalǵa baılanysty baǵa berýden, pikir qaldyrýdan aýlaqpyz. Árkimniń, ásirese Ábish aǵa syndy alyp sanatkerdiń, dańǵaıyr daryn ıesiniń qabileti kámil jetetin san salaly istermen shuǵyldanýǵa ábden haqysy bar. Zańǵar jazýshynyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesin basqarýy, Memlekettik hatshy laýazymyn aıtarlyqtaı ýaqyt boıy atqarýy bile bilgenge jeńil sharýa emes. Ábekeń jazýdaǵy aq-adaldyq kredosyn memleket qyzmetinde de qatań ustandy. Basqadaı bolýy múmkin emes edi. Óz keıipkerleriniń rýhty, arly adam bolýyn kózdegen jazýshy memleket qyzmetinde otyryp ta aqıqat jolyn tańdaǵan abyzdyq saf minezinen aınymady. «Qandaı laýazym ıesi de óz ókilettigi aıasynan aspaýy kerek. ...bizdiń eshqaısymyzdyń zańnan asqan qatal, ne zańnan asqan keńpeıil bolýǵa haqymyz joq» deıtini sondyqtan.
Birtýar sýretker Ábish Kekilbaevtyń jazǵandaryn qaıtalap oqyp turý bárimizdi rýhanı shyńdalýǵa, kemeldenýge úndeıdi. Kekilbaev keńistigin oısha sholǵanda biz de abyz aǵanyń kókeıimizde jattalǵan nemese kitaptarynda qattalǵan keıbir paıymdaryna oralyp soǵyp otyrdyq. Aǵamyzben mereıli jasy qarsańynda qaıta bir dıdarlasyp, suhbattasqandaı áserde boldyq.
Ábish – qazaqqa ortaq tulǵa. Qazaqstannyń qaı aımaǵy da Ábishti óz uldaryndaı súıdi, qurmettedi, maqtan tutty. Sýretkerdiń ózi de qazaq dalasyn janyndaı jaqsy kórdi, ár óńir oǵan óziniń týǵan topyraǵyndaı, asyl tumaryndaı kórinetin. Sondyqtan bolsa kerek, tutas qazaq tarıhyn, onyń ótken ómirin tereń biletin suńǵyla edi Ábish aǵamyz.
Ábish rýhy qazaqtyń máńgi janynda hám jadynda. Abyz ańyzǵa aınaldy. Qalamǵa – qanat, ǵalamǵa – ǵalamat, kemge – tilek, elge – tirek, ultqa júrek bolǵan bolmys ıesi urpaqty jebegen babasy Qorqyt, atasy Pir Beketteı endi ózi de ultyna uran bolary kámil. Sol arqyly jurtynyń júreginde, eliniń esinde máńgi jasaı beredi.
Qyrymbek KÓShERBAEV,
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy