Ábilqaıyr han

Ábilqaıyr Muqambet Ǵazı Bahadúr han (1693-1748) – Kishi júz hany, qolbasshy. Ábilqaıyr han batyrlyǵymen, aılakerligimen, shabýyldardy uıymdastyra bilýimen aty shyǵyp, muragerlik jolmen emes, óz bedelimen 1710-1748 jyldary aralyǵynda Kishi júzdiń hany saılandy.

1715 jyly Tәýke han өlgennen keıin үsh jүzdiң bas handyғy taғyna үmitkerlerdiң biri boldy. Әbilқaıyr han қazaқ-қalmaқ қarym-қatynasy meılinshe shıelenisip tұrғan 1716-1718 jyldary Reseı ımperııasynan kөmek alý maқsatymen Sibir gýbernatory knıaz M.Gagarınge, Ýfa voevodasyna hat jazyp, қazaқtardyң ahýalyn retteýge at salysty. 1723 jylғa deıin Tүrkistanda tұryp, odan joңғar basқynshylary қýyp shyққannan keıin Bұқar men Hıýa handyқtarynyң shekarasyndaғy өzine қaraıtyn kөshpeli taıpalarғa қonys aýdardy. 1726 jyly Ordabasydaғy halyқ jınalysynda қazaқ jasaқtarynyң bas қolbasshysy bolyp taғaıyndaldy. Әbilқaıyr 1728 jyly Bұlanty өzeniniң jaғasyndaғy, 1729-1730 jyldary Aңyraқaıdaғy joңғarlardy talқandaғan soғystarda қolbasshylyқ қabiletimen erekshe kөrindi. Aңyraқaı shaıқasynda bas қolbasshylyқty өz erkimen Bolat hanғa bergenimen үsh jүzdiң қolyn үılestirýde kөp jұmys atқardy. Әbilқaıyr қazaқ handary men sұltandarynyң alaýyzdyғy artyp, syrtқy қaýip kүsheıgen shaқta, Reseı ımperııasyna arқa sүıeýdi oılady. Onyң Құndaғұlov Seıitқұl men Kөshtaev Құtlymbet bastaғan elshiligi 1730 jyly Peterborғa barsa, Reseı Syrtқy ister mınıstrligi alқasynyң M.Tevkelev bastaғan elshiligi 1731 jyly oғan keldi. Elshilik қazaқ ұlysyn Reseıdiң қaramaғyna alý týraly kelissөz jүrgizdi. Әbilқaıyr 1731 jyly қazanda Reseı ımperııasynyң қaramaғyna kirgendigi jөninde ant berdi (bұl antty 1738, 1740, 1742 jyldary қaıtalady). Ant berý arқyly ol Reseımen tatý tұrýdy, onyң қaramaғyna өtken bashқұrt pen Edil қalmaқtarynyң қazaқ қonystaryna shapқynshylyғyn toқtatýdy, Reseıdiң kөmegimen joңғar қalmaқtarynyң қol astynda қalғan қazaқ jeri men қalalaryn қaıtaryp alýdy, ımperııa әkimshiligine sүıenip, қazaқ arasyndaғy bedelin arttyryp, үsh jүzdiң basyn biriktirip өzi bıleýdi, handyқty balalaryna saılaý tәrtibimen emes, mұragerlik jolymen қaldyrýdy kөzdedi. Sөıtip ol jeke mүddesimen birge halyқty apattan saқtaýdy da maқsat etti. Alaıda Reseı saıasaty da tereңde jatty. Imperııa қazaқ jerin bүtindeı otarlaýdy oılady. Әbilқaıyr Peterbor saraıy men onyң Orynbor әkimshiliginiң saıasatyn der kezinde tүsindi. Onyң өz ұly Қojahmetti amanattan қaıtaryp alýdaғy Reseı әkimderimen tartysy, ımperatrıtsalar Anna Ioannovnanyң, keıinnen Elızaveta Petrovnanyң talaptaryna moıynsұnbaýy, Kishi jүzde derbes saıasat jүrgizýge tyrysýy, el tәýelsizdigin saқtaý baғytyndaғy sharalary otarshyldyқtyң barlyқ kөrinisterine қarsylyғyn baıқatady. Joңғar shapқynshylyғy әlsiregen saıyn Reseıden boıyn aýlaқ salýғa tyrysty. 1740 jyly Hıýany basyp alyp, az ýaқyt osynda han atandy. Biraқ Irannyң Nәdir shaһynan yғysyp, tastap shyғýғa mөjbүr boldy. Әbilқaıyr үsh jүzdiң bıleýshi, қadirli bılerimen, belgili batyrlarymen, saıası қaıratkerlerimen tyғyz қarym-қatynas jasady. Өzinen jas, bedeli өsip kele jatқan Abylaımen әr kezde tүsinise bildi. Abylaıdyң bir әıeli Қarashash ? Әbilқaıyrdyң қyzy. Kishi jүz hany retinde onyң saıasatynda қaıshylyқtar da bar. Қazaқ dalasyn otarlaýdyң tiregi bolғan Or bekinisin salýdy өzi ұsyndy. 1737-1738 jyldardaғy bashқұrt halқynyң otarshyldyқ ezgige қarsy kөterilisin basýғa қatysýy týysқan eki eldiң қarym-қatynasyn shıelenistirdi. Әbilқaıyrdyң derbestigi men қazaқ dalasyna jaıylyp ketken ataғy keıbir sұltandarғa ұnamady. Solardyң biri ? Orta jүzdiң sұltany Baraқ Or bekinisinen қaıtyp kele jatқan Әbilқaıyrmen en dalada kezdesip қalyp, ony өltiredi. Hannyң serikteri de sol jerde қaza tabady. Biraқ Baraқ Әbilқaıyrdy «orysshyldyғy» үshin emes, өziniң jeke basynyң mүddelerin kөzdep «қaraқshylyқ» iske barғan edi. Әbilқaıyrdyң molasy Қabyrғa өzeniniң Ұlқұıaққa құıatyn tұsynda, Torғaı қalasynan 80 shaқyrym jerde. Keıin bұl ara "Han molasy" ataldy. Әbilқaıyrdan kөptegen ұrpaқ қalғan. 2000 jyly Aқtөbe oblysy әkimdigi үıiniң aldyna Әbilқaıyr hannyң eskertkishi ornatyldy. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 1 tom