Abaıdy 40 jasymnan keıin ǵana túsine bastadym - S. Balǵabaev
- Sultanáli aǵa, uly aqynymyz Abaı siz úshin qandaı tulǵa?
- Abaı men úshin jumbaq adam. Abaı týraly kezinde Muhtar Áýezov roman-epopeıa jazdy. Ol týraly Táken Álimqulov ta jaqsy jazdy. Men kezinde Abaıdy óte kóp oqydym. Jattap óstim. Biraq, tek 40 jasymnan asqan soń ǵana baryp shyn túsine bastadym. Nege deısiz ǵoı? Abaıdyń keıipkerleri arqyly. Qarap otyrsam, kezinde Abaı jany shyrqyrap, kúıinip otyryp, óltire synap ketken jaǵymsyz qasıetterden biz áli de aryla almappyz. Qazir de keıbir baýyrlarymyzdyń boıynan sondaı qasıetterdi kórip, Abaıdyń danyshpandyǵyna, ulylyǵyna kózim jetti. Men olardy kún saıyn kóremin. Árıne qazirgi qazaqtardy Abaıdyń zamanyndaǵy qazaqtarmen salystyrýǵa bolmas. Biraq, kıer kıimi, isher asy, turatyn úıi, minetin kóligi ózgergenimen, uǵymy, túsinigi aıtarlyqtaı ózgere qoımaǵan. Búgingi jemqorlyq, aqshaqumarlyq, araq, ataqqumarlyq degen sekildi jaǵymsyz, bolashaǵymyzǵa qaýipti tóndiretin ádetterdi atap ótýge bolady. Uly Abaı - óz halqyn sheksiz súıe otyryp, onyń kemshilik jaqtaryn, joısyn dep, olardy aıaýsyz synaı bilgen, solardy astarlap dál jetkize bilgen, halqyna jańa jol siltegen danyshpan aqyn.
- Búgingi zamanda biz Abaıdy tolyǵymen túsine aldyq pa?
- Jurtshylyq Abaıdy tolyǵymen túsine aldy dep aıta almaımyn. Bul túsinikti de. Kez-kelgen qazaq óziniń kim ekenin, halqynyń kim ekenin bilý úshin birinshi Abaıdy tereń oqyp bilýi kerek. Abaıdy taný - ózińdi taný. Biraq tek oqý, tek jattaýdan túk shyqpaıdy. Abaıdyń árbir sózi astarly, tereń maǵynaly, mándi. Ol sonysymen máńgilik. Abaı týraly talaı eńbekter jazyldy, pesalar jazyldy. Áli de jazyla beredi. Biraq qarapaıym qazaqty bylaı qoıǵanda, Abaı týraly búginde qalam terbep júrgenderdiń ózi Abaıdyń tizip berip ketken kemshilikterin, óz boılarynan izdemeıtini janyma batady. Syrttan izdeıdi. Basqalardan izdeıdi. Al ózin basqalardan artyq sanaýǵa tyrysady. Bul úlken tragedııa. Abaıdy shyn oqyǵan, shyn uǵynǵan adam eshqashan da maqtanshaq bolmaıdy. Ol óziniń adal eńbegine, bilimine arqa súıegen, Allaǵa syıynǵan qarapaıym adam bolady. Sondyqtan, Abaıǵa arnalǵan árbir mereıtoı, shara dańǵazaǵa aınalmasa eken dep tileımin. Abaıdy eske alatyn kún árbir qazaq úshin ózine-ózi esep beretin, ózin tanyp biletin kún bolýy tıis. Árbir qazaq Abaıdy oqyǵanda: «Abaı synaǵan kemshilikter meniń boıymda bar ma? Men solardan aryla aldym ba? Tazardym ba? Osy men kimmin?, - degen suraqtarǵa jaýap berýi tıis. Sonda ǵana alǵa ilgerileýshilik bolady. Qazir ıdeologııaǵa kóp kóńil bólinip jatyr. Elbasymyz Nursultan Nazarbaev osy taıaýda Mádenıet jáne sport mınıstrin qabyldaǵan kezde jastarǵa patrıottyq rýhta tárbıe berý kerektigin basa aıtty. Osy oraıda, sol ulttyq ıdeologııaǵa Abaıdyń ósıetterin engizer bolsaq, tek utamyz. Abaıdyń jolymen júrsek, esh ýaqytta adaspaımyz.
- Sultanáli aǵa, Abaı qazaq poezııasyna, prozasyna, fılosofııasyna nendeı jańalyq alyp keldi?
- Abaıǵa deıin de qazaq halqynyń uly aqyndary bolǵan. Qazaqta kúni búginge deıin jalǵasyp kele jatqan aqyndyq jol, dástúr bar. Abaı sonaý Shalkıiz, Dospambet, Mahambet syndy aqyndardyń jolyn jalǵastyrýshy. Biraq, Abaıdyń olardan ereksheligi - onyń asqan oqymystylyǵynda, bilimqumarlyǵynda! Abaı tórtkúl dúnıeni tanyp, shyǵys pen batystyń aqyndaryn oqyp, orys tilin úırenip, halyqtardyń mádenıetin bir-birimen salystyryp, zerttep, saralaı bilgen kóregen aqyn.
- Abaı shet elderde júrgen qandastarymyzdyń arasynda qanshalyqty dárejede tanyldy?
- Abaı - barlyq qazaqqa ortaq tulǵa. Abaı shette júrgen qandastarymyzdyń arasynda jetkilikti dárejede tanylǵan. Ásirese, Qytaıda óte joǵary dárejede nasıhattalyp keledi. Mysaly, Beıjińde «Abaı joly» qytaı tiline aýdarylyp qana qoımaı, tipti aýdıo albomy da jasaldy. Sonymen qatar, basqa elderde, solardyń ishinde Reseıde, Túrkııada, Ózbekstanda eskertkishteri qoıyldy. Abaı jetkilikti dárejede nasıhattalyp keledi.
- Sizdiń shyǵarmalaryńyzǵa Abaıdyń áseri qanshalyqty joǵary boldy?
- Men kezinde Abaıdyń fılosofııasy negizinde «Qazaqsha kúres» degen pesa jazdym. Abaıdyń áseri bolar, pýblıtsıstıkaǵa kóp kóńil bóldim. Talaı maqalam jaryq kórdi. Qazir úsh tom bolady. Eger ómirimdi qaıta bastar bolsam, men tek Abaıdyń jolymen júrer edim. Jańa aıtyp kettim ǵoı, Abaıdy 40 jasymnan keıin ǵana túsine bastadym. Al oǵan deıin qarap otyrsam, talaı kemshilikterge, qatelikterge boı aldyryppyn. Talaı ýaqytym bosqa ketipti. Solardy qaıtalamas edim. Qazir men T. Júrgenov atyndaǵy óner akademııasynda Kıno jáne teledrammatýrgııa salasy boıynsha dáris beremin. Bul meniń eń jaqsy kóretin jumysym. Sonda shákirtterime: «Men jasaǵan qatelikterdi, kemshilikterdi qaıtalamańdar», - dep únemi aıtyp júremin. Sonymen qatar, buǵan deıin jazǵan dúnıelerimdi taǵy da syn kózben qaıta qarap, rettep jatyrmyn. Talaptaryma jaýap bermegenderin alyp tastaımyn. Bolashaq urpaqqa shyn kerek bolar degen úmitpen eń kerektilerin ǵana iriktep jatqan jaıym bar.
- Áńgimeńizge rahmet.