#Abaı175: Abaıdy taný – qazaqty tanýmen birdeı
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev mereıtoıǵa qatysty: «Tarıhıdatany aqyl-parasatpen, salıqaly deńgeıde ótkizýge basa mán berý kerek. Negizgimaqsat - dana Abaıdyń taǵylymyn jastardyń sanasyna sińirý, uly tulǵanyńoı-tolǵamdaryn keńinen dáripteý», - depÚkimetke Abaıdyń mereıtoıyna qajetti is-sharalar ázirleýdi tapsyrǵan edi.
Abaıtaný salasynda búgingi tańda da atqarylyp otyrǵanjumystar az emes.
El rýhanııaty úshin bul mereıtoıdyń mańyzy erekshe. Osyoraıda keıingi birneshe jyldan beri «Abaı úıi» ortalyǵyn ashý týraly máselenikóterip júrgen abaıtanýshy Almahan Muhametqalıqyzynyń osyǵan deıin atqarǵanıgilikti isteri men aldaǵy maqsattaryn qaǵazǵa túsirgen edik.
Abaıtaný ortalyǵyn ashý zańǵar jazýshy Muhtar Áýezovtyń armanyedi. Almatydaǵy QazMÝ-diń qazaq ádebıeti kafedrasynda 1942-43 oqý jyldarynda M.Áýezovtyń uıymdastyrýymenAbaıdyń ádebı murasyn uzaq jyldar boıy zertteý bastalǵan bolatyn. Sonyńnátıjesinde Abaıdyń shyǵarmashylyq baılanysy, jańa qazaq ádebıetiniń kóshbasshylyqqalyptasý joly, batys jáne shyǵys ádebıetiniń áleýmettik aǵartýshylyq patrıottyqıdeıalary eshqashan úzilgen emes. Bir qyzyǵy Abaıǵa arnalǵan ortalyqtardyń taǵdyrytórt jyldan keıin toqyraýǵa ushyrap jatady. Sol 1942 jyly ashylǵan zertteýortalyǵy Qazaqstan kompartııasy ortalyq komıtetiniń qaýlysynan keıinjabyldy. Odan 1987-1998 jylary Abaıtaný órisi qaıta bastaý alyp, MekemtasMyrzahmetov, Sherıazdan Eleýkenov syndy ǵalymdardyń yqpalymen qaıta ashyldy.Abaıtaný jáne qazaq ádebıeti tarıhy bólimi ónimdi eńbek ete bastaǵan shaqta,ujymnyń jumystary qarqyn alǵany sol edi, taǵy da qarjy máselesine baılanystytórt jyldyń shamasynda jabylyp tyndy. Al, Astanada ashylǵan «Abaıtaný»ǵylymı-tanymdyq ortalyǵy endi tynys alyp, tórt aıaǵyn teń basady –aý degen shaqtytaǵy da osy jaǵdaı qaıtalanyp, qarajat máselesine baılanysty tórt jyl ǵanajumys atqardy. Sodan beri bes jylǵa jýyqýaqyt ótti. Tabanymnan tozyp ashpaǵan esigim qalmady. Bir túsingenim – Abaıdy tanýǵa arnalǵan jobanyńqaı-qaısysy bolmasyn jekelegen mekemelerdiń menshiginde emes, memlekettińqanatynyń astynda bolý kerektigin aıqyn ańǵartty.
Iá, Qazaqstan-Reseı ýnıversıtetiniń ishinen irge qalaǵanortalyqtyń ájeptáýir muraǵattarǵa toly zaldaryn kórdik qoı. Qazaqtyń bas shaharyndaAbaıǵa arnalǵan bir ortalyqtyń bolǵany durys-aq dep qýanyp júr edik. Onda birtalaı eleýli jumystar atqarǵanyńyzáli eldiń esinde. Qanshama eksponattar men kitaptardy qaıdan jınadyńyz? Kázir olzattar qaıda tur?
Abaı - telegeı teńiz.Ol eshkimniń de qushaǵyna sımaıdy. Abaıdy taný – qazaq halqyn tanýmen birdeı.Óıtkeni qazaq qaýymyn dál Abaıdaı tanyp, Abaıdaı túsindirgen eshkim bolǵan joq.Elordaǵa kelip óz qalaýymmen Abaıǵa ortalyq ashqanym da sol. Kóp zattardy ózimSemeıden, biletin qolónershilerden tasydym. Ortalyq ashylǵanyn estigen Abaıǵajanashyr, ulttyń erteńin oılaǵan ár óńirdegi azamattar qoldaryndaǵy barymenbólisti. Eksponattaryn usyndy, kitaptaryn tartý etti. Az ýaqyttyń ishinde tarıhıjádigerlermen, qundy fotoderektermen, derekti beınejazbalarmen tolyǵyp, qosbólme murajaıǵa aınalyp shyǵa keldi. Osy jumystyń basy-qasynda shynaıy qamqorlyqjasaǵan Qaraǵandydaǵy akademık-ǵalym Zeınolla Moldahmetovtyń naǵyz zııaly ekeninarnaıy jazǵanmyn. Oqý ornynyń bas ıesi Zeınolla Moldahmetuly ózi basqarypotyrǵan tehnıkalyq-ınnovatsııalyq oqý orny ekenine qaramastan Abaıdy qanatynaalǵanynyń ózi keremet emes pe?! Shynaıynıeti túzý adam kez kelgen istiń retin tabady eken. Meniń kim ekenimdi kórmeı,bilmeı jatyp senim artqany maǵan odan ári kúsh berdi. «Basshysy bastaı bilse, onkisi júzdi jeńedi» degen maqal dál keldi. Sol qarqynmen ózge de áriptestermenyntymaqtasa jumys atqaryp, irgeli nátıjelerge de jettik. Sonyń ishinde «Abaınury» jas daryndardyń klýby quryldy, áli kúnge deıin shákirtterimmen tyǵyzbaılanystamyn. Ásirese, osy kúnge deıin úlken suranysqa ıe bolyp otyrǵan«Ulylar mekenine saıahat» baǵdarlamasy, tórt jyldyń ishinde 200-ge tarta zııalyqaýymdy keremet tarıhı qundylyqtarǵa qanyqtyrǵan joba boldy. Qamap ustaǵan tulpar báıgealmaıdy, tusaýlanǵan talanttan tyń dúnıetýmaıdy. Erkin ushqan qus bıikke samǵaıdy. Zeınolla Moldahmetovtyń jasandylyqtanbıik shyn zııalylyǵy «Abaıtaný» ortalyǵynsol erkindikpen Respýblıka deńgeıine deıin kóterdi. Jazǵan qaǵazdarymdy jaýapsyz qaıtarmaı, qarjy máselesi boıynshatyǵyryqqa tiremeı, oqý orynyna qatysynyń bar-joǵyna qaramaı, apta saıyn Astanamektepteriniń ustazdarymen Abaı taqyrybynda ashyq sabaqtar, túrlitaqyryptaǵy kezdesý keshter menbaıqaýlar, kýrstyq sabaqtar eshkedergisiz júrgizildi.
Al, endi «Abaıtaný»ortalyǵyna jaıaýlap jınaǵan múlikterge kelsek, ol Zeınolla Moldahmetulynyńmekemesinde áli saqtaýly tur. Osy mekemeni basqaryp otyrǵan Marat Zeınollaulyákeden kórgen tektilikti jalǵaǵan, zııaly azamat áli kúnge deıin áldekimder sııaqty «kabınetkerek» dep syltaý aıtqan joq. Jarty álemge jar salyp maqtanbaı-aq, qarapaıym ǵana qalpymen ult rýhanııatyn saqtap keledi. Naǵyz erdińbelgisi bir-aq ret aıtqany, serttiń beriktigi, ýádeni qudaı sózi deptanıtyndyǵy ǵoı.
Qazaqtyń taqııasyna sımaı, keń baıtaq dalasynan, Astananyńdańǵaradaı záýlim mekemelerinen bir burysh buıyrmaı turǵanda Abaıǵa osynsha qurmet kórsetken naǵyz zııalyadamdy aqyn rýhy qoldasyn.
Uly aqynnyń mereıtoıyqarsańyna atqarylar isterdiń kóp bolatyny belgili. Sonyń biri kópten kútipjúrgen qýanyshty jańalyq Elorda tórinen Abaıdyń bir úıiniń jeke ashylýy. Sáti túsip ashylǵan jaǵdaıda qandaı baǵyttajumys júrgizedi dep oılaısyz?
Jalpy Semeıdegimemlekettik Abaı murajaıynan keıin Abaıǵa arnalyp jeke ortalyq ashylady desekeıbireýler «Semeıde mýzeıi bar, qaıta-qaıta ashýdyń qanshalyqty qajeti bar»degen pikir aıtady. Murajaı menǵylymı-zertteý ortalyǵyn shatastyrmaý kerek. Ekeýi eki baǵytta aýqymdy jumys atqarady. Adam ómiri – eńbegimenólshenedi desek, murajaıdyń negizin jyldar boıy jınaqtalyp saqtalǵan jádigerler qalaıdy. Dana danyshpandaryn, qoǵamqaıratkerlerin máńgi este saqtaý úshin, olardan qalǵan ulaǵat – murany kózdińqarashyǵyndaı saqtap urpaqtan-urpaqqa jetkizetin qasıetti oryn murajaı. Al, ortalyqtyń jumysy – Abaıshyǵarmashlyǵyn tereńdeı taný maqsatynda «Abaı álemi» eki baǵytta – mádenı aǵartý jáne ǵylymızertteý sheńberinde Abaıtanýdy mektep baǵdarlamasynda qalyptastyrý, ishki-syrtqyshyǵarmashylyq ǵylymı-zertteý jumystary, túrli shet tilderdegi aýdarmalar,tekstologııalyq tolyqtyrýlar, derekti-kórkem fılmder túsirý, negizinde qyzmetatqarady. Jas urpaqty ulttyq mádenı-rýhatııatqa tárbıeleý, qorshaǵan orta,alys-jaqyn shet elderdiń árekettesýisyndy baǵytqa negizdelgen eýropralyq ınnovatsııalyq damý modeline sáıkes túrli taqyryptyqzertteýler, ádistemelik quraldar, ǵylymı-tanymdyq ashyq sabaqtar, ádebı-kezdesýkeshter, túrli tarıhı derekti fılmder, taqyryptyq ekskýrsııalar men týrızmdiksaıahattar, Abaı taqyrybyna saı túrli qalalyq baıqaýlar uıymdastyrý arqyly álemdik deńgeıge kóterý - basty maqsaty bolady. Abaı eshqashan kóptik etpeıdi. Bizdiń túsinbeıjúrgenimiz de osy. Ózgeni jarylqaýǵa kelgende óte sheber halyqpyz. Máselen, Qazaqstanda Konfýtsııdiń besınstıtýty bar eken. Sonyń biri bas qaladaǵy Evrazııa ulttyq ýnıversıtetindeashyldy. Jeke kitaphanasy men kınoklýby jumys isteıdi. Qytaı ǵulamasy bizdińnasıhattaýymyzǵa zárý bolmasa da osy ınstıtýttyń qarajatyn ózderi kóterip otyreken. Al, biz jyldar boıy jyr qylyp júrgen ortalyqtyń ashylýy úshin mereıli shaqtykútýge týra keldi.
Abaıtaný ǵylymyaqynnyń óz dáýirinen bastalyp búginge deıin jalǵasyn taýyp kele jatyr. Abaıshyǵarmashylyǵyndaǵy kóptegen jańashyldyqqa qol jetkizdik. Abaıtaný salasyndajetistikter men kemshilikter bar ma?
Abaıdy halyqtyń Abaıy etpeı, tek, ǵalymdar arasyndazerttelip kele jatqandyǵy qarapaıym halyqtyń uǵymyna syıdyra almaı júrgenimizókinishti. 2012 jyly mektep baǵdarlamasyna arnaıy pán retinde engizilgenAbaıtaný páni bul kúnde turaqty oqý quralynyń joqtyǵynan aptasyna bir ret qana ótetinfakýltatıvtik sabaq retinde ǵana júrgizilip keledi. Mektep baǵdarlamasynasáıkes qurylǵan Abaıtaný baǵdarlamasy aqynnyń ósý joly men shyǵarmalaryn ár taqyrypqa bólip, júıelep oqytýdy talapetedi. Mundaı baǵdarlama bizde joq bolǵan soń, ony ózim avtorlyq baǵdarlama retinde jasadym. Baǵdarlama Abaıtanýǵylymynyń úsh kezeńin qamtıdy. Sonymen birge 32 saǵattan turatyn Abaıtaný kýrsynjúrigip, ár mektepten bir Abaıtanýshy ustaz oqytýymyz kerek. Ustazdań barlyǵyAbaıdy oqyp, zerttep júrgen joq. Mańdaıymyzǵa bitken Abaıdaı baǵymyzdy ózbıiginen túsirmeı, saýatty ustazdan saýatty urpaq tárbıeleý bárimizdiń bastymaqsatymyz bolýy tıis. Mektep jasyndaǵy balalarǵa bala Abaıdy oqyta almaıotyryp, aqyn Abaıǵa jete almaımyz, aqyn Abaıdy asha almasaq, Hakim Abaıdy múldetanı almaımyz. Bizdiń basty kemshiligimizAbaıdy júıelep oqyta almaı kelemiz. Abaı óleńderin qur jattaýmen bolashaqAbaıtanýshylardyń qataryn kóbeıte almaımyz. Taǵy bir ózekti másele – M.Áýezovtyń kózin kórgen jalǵyz tuıaq MekemtasMyrzahmetovtyń tálimin alyp, erteńgi urpaqqa jalǵastyrý úshin de jeke ortalyqtyńbolýy zańdylyq.
Abaı ekiniń biriniń aýzynda júrgen soń kóńilimiz toq bolypjúrgeni bolmasa, Astanadaǵy 90- nan astam mekteptiń bireýine de áli kúnge deıinesimin berýdi qımaı otyrmyz. Abaıshyǵarmashylyǵyn zertteý, jınaqtaryn jyl saıyn shyǵarý, Abaı oqýlaryn ótkizý syndyis-sharalardy ár mekemege menshiktep qoıý arqyly biz Abaıtanýdyń túbegeıli negizinqalaı almaımyz. Atústi merzimdik naýqan dep qaraǵan isten turaqty Abaıtanýshyqalyptastyra almaımyz. Sondyqtan daAbaıtanýshylardyń qatary óte sırek. Osy olqylyqtardyń bári túzelse deımin.