«Abaı joly» jobasynyń 5-inshi vıdeosammarıi jaryq kórdi
Doodle anımatsııaly vıdeosammarı uly Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı qolǵa alyndy. Vıdeojoba QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń qoldaýymen jaryq kórýde.
Buǵan deıin epopeıanyń І tomynyń 4 taraýy jaryq kórgen bolatyn: «Qaıtqanda», «Qat-qabatta», «Jolda» jáne «Shytyrmanda».
Bul joly jastar portaly I tomdaǵy «Bel-beleste» taraýyn usynyp otyr.
Tórt tomdyq epopeıa barlyǵy 28 taraýdan turady. Ár vıdeosammarıdiń uzaqtyǵy – 12-15 mınýt. Taraýlar ár dúısenbi saıyn Massaget TV YouTube-arnasynda jarııalanyp turady.
Vıdeosammarı – kitaptyń negizgi ıdeıasyn, mazmunyn vıdeo túrinde usyný.
І tom. 5-taraý. Bel-beleste
Bul Tobyqty aýyldary jaılaýlaryna kóship, ornyǵyp úlgergen shaq edi. Qart áje Zereniń aýly Baqanas ózeniniń jaǵasyna qonystanǵan. Shóbi shúıgin, sýy mol dese de Baqanas jaq Shyńǵys syrtynyń ózge jaılaýy sııaqty emes, erekshe ystyq. Osy ystyqtan mezi bolǵan balalar kópten beri ózenge shomylýdy ádetke aınaldyrǵan bolatyn.
Birde olar Abaıdyń sýǵa júzgenin tamashalap, shýlap turǵan. Jandaryna Tákejan kelip, búldirgen terýge baraıyq dedi. Abaı da, basqalar da bul usynysty qýana qabyldady. Bári demde taılaryna minip, biren-sarandary eki-ekiden mingesip, Baqanaspen qatar aǵatyn Jánibek sýy degen ózenniń bas jaǵyna qaraı jolǵa shyqty. Búgin-erteń ol araǵa Jigitek pen Bókenshi aýyldary kóship keledi. El kelse, mynalar buldirgen tere almaı qalady. Endeshe, asyǵys baryp qaıtý kerek.
Joldy qyzyq etken Ospannyń qylyǵy boldy. Ol jańa úıretilgen taıǵa minip alǵan eken. Endi taı móńkigen saıyn aıǵaılap, máz bop, «Arýaq! Arýaq!» dep uran salyp, josytyp júr. Balalar onyń bul qylyǵyna ári kúle, ári qyzyǵa qaraıdy. Jánibek sýyna jetip, basqalar búldirgen tergen ýaqytta da Ospan taıymen alysyp álek boldy. Biraq taı qansha móńkip, shapsa da balany qulata almady.
Sóıtip júrgende alystan shańdatqan jylqy, artynsha kóship kele jatqan el kórindi. Balalar betterin aýyl jaqqa burǵanda baryp bildi, bul jaı kósh emes, Bójeıdiń qaraly kóshi eken.
Іshinde attaryn qatar bastyryp kele jatqan bir top qyz erekshe baıqaldy. El ózderine ańtaryla qarap turǵan balalarǵa mán bergen joq. Biraq, qyzdar bulardy kóre sala daýys aıta bastady. Jol boıynda aýyl nemese bógde júrginshiler kezikse, qaraly kóshtiń qara jamylǵan qyzdary daýys aıtatyn salty bar. Mynalar sony bastaǵan eken. Olardyń zarly úni Abaıǵa qatty áser etti. Tipti, kózinen jas aqqanyn da baıqamaı qaldy.
Ospan mundaıdy alǵash kórgendikten, óz ózin ustaı almaı qaıta-qaıta kúle berdi. Tákejan bolsa, Abaıdyń jylap turǵanyn jaqtyrmaı, «Óı, ákeńmen araz bolǵan adam. Nemenege sorańdy aǵyzyp tursyń?» dep zekip qoıdy. Ol ózin úlkendershe ustaýǵa tyrysatyn. Іnisi Abaıdy bos, bolbyr bala kóretin.
Abaı aǵasynyń aıtqanyna qatty ashýlandy. Tákejan ketkennen keıin, ol óz oıymen jeke qalǵanyna qýandy. Jańa daýys aıtqan qyzdardyń arasynan kóp juldyz ishindegi Sholpandaı jarqyraǵan Toǵjandy kórgen edi. Endi, mine, bozbala sony oılap, Baqanasqa qalaı jetkenin de baıqamaı qaldy.
Bójeı aýyldary Jánibekke kóship kelgenin estisimen, Zere men Uljan Baıqoshqardaǵy Qunanbaıǵa kisi shaptyrdy. Óziniń kútkeni de osy kez sııaqty, Qunanbaı qasyna Kúnkeni alyp, taǵy on shaqty qart-qarııa, jigit-jeleńdi ertip, Baqanasqa keldi. Sóıtip, saba jıyp, soıys ázirlep, sansyz kóp salt atty Jánibekke qaraı tartty.
Attylar Bójeı aýylyna jaqyndaǵanda «Oıbaı, baýyrym» dep, bári jylaı attaryn borbaılap shaba jóneldi. Qaraly úıdiń syrtynda olardy kútip otyz shamaly erkek tur eken. Іshinde Baıdaly, Baısaldar da bar. Eki jaq jylap kóristi. Odan keıin úıge kirdi. Úı ishi jylap otyrǵan qatyndarǵa toly. Eldiń bári kóńil aıtqannan keıin, shý basylyp, tek Bójeıdiń eki qyzy ǵana joqtaýyn jalǵastyrdy.
«Ákekem... jetkizbeı kettiń... armanda kettiń....» degen sózderden keıin, úı-ishi tegis jym-jyrt tyna qalǵan ýaqytta, qyzdar Bójeıdiń ózin qoıyp, tustastaryn aıtyp, bir kezde Qunanbaı atyn sap etkizdi. Sózderin qataıtyp:
«Jaý bop shyqty Yrǵyzbaı
Onyń aty Qunanbaı,
Júıriktigi qulandaı,
Shubarlyǵy jylandaı...» - dep jaryp ótti.
Úlkender bále shyǵyp keter me eken dep qobaljı bastady. Tunjyrap otyrǵan Qunanbaıǵa myna daýys basqa soqqandaı boldy. Biraq bul namaz sııaqty buzylmaıtyn jol-jora. Іster shara joq. Sóıtkenshe tórde otyrǵan Sary apań qyzdar joqtaýyn aıaqtaı bergen sátin paıdalanyp, ún shyǵaryp, Bójeıdi maqtaı kelip,
«Myna da qarlar ne deıdi?
Jaqsydan jaman kóbeıdi.
Eskiniń asyl kózi edi,
Urlap ta kómdiń Bójeıdi», dep qatty aıqaılap, qalt toqtady.
Eki jaq ta «aıtamyz, jetkizemiz» degen oraıly sózderin áıelderdiń aýzymen jetkizdi. Osydan keıin qaıtalaǵan da, órshigen de sóz bolǵan joq. Quran oqylyp, qal-jaǵdaı surasyp, áńgime aıtqannan keıin Qunanbaı toby óz aýyldaryna attandy.
Arada ýaqyt ótip, kúz de keldi. El qys qamyn jasaı bastady. Bójeı ólgen soń, Qunanbaı da, oǵan qarsylas jaq ta qaqtyǵyspaǵan edi. Alaıda ishten bardy salyp, el tartysyp, silkisip kele jatqan. Endi sonyń syrtqa shyǵatyn ýaqyty da jetti. Syltaý tabylsa, soǵysty tezirek bastaýǵa eki jaq ta daıar bolatyn.
Syltaýdy Maıbasar tapty. Ol «Qulynshaqtyń bórte atyn Qudaıberdi unatyp qalypty, sony alyp kel» dep, atshabaryn Torǵaı rýynyń aýlyna jiberedi. Qulynshaq sáıgúlikti bere almaıtynyn aıtady. Oǵan yzalanǵan Maıbasar janyna Qudaıberdi, Jorǵa Jumabaı men Jumaǵuldy ertip, Qulynshaqtyń úıine baryp: «Qunanbaıdyń bir balasy erkelegen eken. Sony kótere almadyń ba?» dep renishin bildiredi.
Qulynshaq ta jaı adam emes. Torǵaı rýynyń beldi kisisi. El ishinde «bes qasqa» dep atanǵan bes uldyń ákesi. Ol Qunanbaı jaǵynda bolǵanymen, sońǵy ýaqytta myrzaǵa kóńili tolmaı júrgen. Bórte atty basqa ýaqytta berer edi. Al bul joly bórte at jaranyń betin ashýǵa, ishtegi oıdy aıtýǵa sebep bolyp tur. Daýdy paıdalanyp, Qulynshaq Torǵaı rýy Yrǵyzbaıdan ketedi, Jigitek jaqqa kóshedi deıdi.
Maıbasar oǵan qatty ashýlanyp, aýyr-aýyr sóz aıtady. Sol sátte úıge Pusharbaı bastaǵan birneshe jigit kirip, keıin Qulynshaqtyń bes uly men Jigitek jaqtan kelgen onnan asa jigit jabylyp, Maıbasardy tyrdaı jalańashtap, sabap tastaıdy. Joldastaryn da ońdyrmaıdy. Tek Qudaıberdige ǵana tıispeıdi. Ony Qulynshaq janyna alyp, urǵyzbaı qoıady. Sóıtedi de, eldi jınap, Jigitek pen Kótibaqtyń aýyldaryna qosylyp, Qaraýyl sýynyń arǵy betine ótip ketedi.
«Maıbasar men Qudaıberdini Jigitek sabapty. Qulynshaq aýly kóship ketipti» degen habar el arasyna tez taraıdy. Qunanbaı buǵan qatty ashýlanady. Atqa minip, jasaq jınap, qashqyndardy qýyp jetpek bolady. Aldynan kezikken birinshi kóshti kóre sala «Shabyńdar! Aıdap ákelińder!» dep buıryq beredi. Biraq ol ashý ústinde ańǵarmapty, bul jaı kósh emes, Bójeıdiń qaraly kóshi eken. Jigitter muny kesh túsinedi. Biraq, túsingen sátinde-aq attaryn keri burady.
«Bójeıdiń qaraly kóshin shaýypty! Arýaqty qorlapty!» degen habar qarsy bettiń barlyq aýylyna taraıdy. Bul joly Baıdaly men Baısal da ashýlanyp, Bókenshi, Jigitek, Kótibaqty tegis atqa mingizýmen qatar, týys sanalatyn basqa rýlarǵa da kisi shaptyryp, kómek suratady.
Ertesi eki jaq kemi myń-myńnan ásker shyǵaryp, betpe-bet keledi. «Musaqul soǵysy» atalyp, keıin talaı zaman Tobyqtynyń esinen ketpegen soǵys bastalady. Úsh kúnge sozylǵan maıdanda eki jaq teń tarqasady. Yrǵyzbaılar jeńe almaı, únsiz qalady, Jigitek jaǵy qarsylasýǵa ábden jaraıtynyn kórsetip, jeńgendeı keıipte júredi.
Arada taǵy on kún ótkende, Qunanbaı aýlyna Chernov degen sheneýnik keldi. Janynda on bes kazak-orysy bar. Bul Baıdaly tobynyń oılastyrǵan jospary edi. Olar Musaqul soǵysy bastalmaı turyp, Qunanbaıdyń ústinen shaǵym jazyp, Qarqaralyǵa Túsipti jibergen. Chernovtyń kelgen sebebi, sol qaǵazdardyń ortalyqqa jetýimen tikeleı baılanysty. Sheneýnik birden baılaý jasaǵan joq. Bárin tyńdap, Qunanbaıǵa «Erteń bizben Qarqaralyǵa attanasyń. Jolǵa daıyndal» dedi.
Qunanbaı osy jaıtty aqyldaspaq bolyp, aǵaıynyn jınady. Biraq jıyn kezinde eshkim keńes aıta almady. Aqyl Abaıdan shyqty. Ol «Taǵy aryz barmas úshin jaýyǵyp otyrǵandardyń kóńilin tabý kerek» dedi. Qunanbaı alǵashynda qarsy bolǵanymen, oılana kele basqa amaly joǵyn túsinip, kóndi. Bitistirý ara aǵaıyn Baıǵulaq pen Qarataıǵa tapsyryldy. Olar óz isin jaqsy atqardy. Qoımaı júrip, Baıdalylardy kóndirdi. Sóıtip, Jigitek, Bókenshi, Kótibaq pen Torǵaı rýlary Yrǵyzbaı rýynan 15 qystaý aldy, endi aryzdanbaıtyn bop kelisti.
Qarsy jaqty kóndirgenimen, buǵan deıin jazylǵan aryzdar bar. Sondyqtan Qunanbaı báribir Qarqaralyǵa barýdan taıqı almady.
Arada biraz ýaqyt ótti. El qystaýǵa kelisimen, Ǵabıthan molda Ospan men Smaǵuldy oqyta bastady. Abaı ákesi ketkeli kitaptaryna den qoıdy. Keıde ǵana úıden shyǵyp, sary tazysyn janyna alyp, qoıan qýatyn. Birer ret Qarashoqyǵa baryp, Kúnkeniń aýlynda jatyp, Qudaıberdi aǵasynyń qasynda boldy. Ol bul aǵasyn qatty qurmetteıtin. Qudaıberdi de ony erekshe baýyr tartatyn.
Oılana júrip, osy ýaqytta Abaı bar úlkenniń shama-sharqyn tanyp ta alǵan. Yrǵyzbaıdan tıgen on bes qystaýdy Jigitek jaǵyndaǵy rýbasylar ózderi ıemdengenin, keıin ózara jer bólise almaı, qyrbaılasyp júrgenin bilgende, osyǵan deıin «El jylady, eldiń beli taldy» degenderi bos sóz ekenin túsingen.
Qystyń teń jartysy aýǵan shaqta da Qunanbaı elge qaıtpady. Ol Qarqaralyǵa barysymen aǵa sultandyqtan tússe de qur jatpady. Semeıdegi Tinibek degen saýdagerdiń ulyna Mákish degen qyzyn atastyrdy. Onymen qudalasa otyryp, aqsha aldy. Keıin Alshynbaı arqyly Maıyr men Chernovqa para berip, istiń toqtatylýyn talap etti.
Álgiler kelisti. Sóıtip, bári retteldi degende, Ombydan Maıyrǵa Qunanbaı men onyń ústinen túsken barlyq qujatty ákel degen buıryq keledi. Maıyr para alyp qoıǵandyqtan qatty qysylyp, «Jaǵdaıdy ózim retteımin, tek Qunanbaı Ombyǵa barýy tıis» deıdi. Onyń bul sózin Alshynbaı, Chernov pen Tinibek te qoldaıdy.
Qunanbaı kelisedi. Biraq Maıyrǵa qatty senbegendikten qosymsha jospar oılastyrady. Ol jospar Ombyǵa barar jolda Kereký qalasyna jetkende júzege asady. Janyna senimdi jigiti Myrzahandy ertken Qunanbaı Maıyrmen jeke sóılesý úshin kezdesedi. Sol kezdesýde ol óziniń ústinen jazylǵan aryzdyń bárin kórsetýdi suraıdy. Maıyr Qunanbaıdyń aldyna búkil qujatty jaıyp salady. Artynsha ózi konıak alyp ishedi. Maıyr mas boldy-aý degende Qunanbaı ony tý syrtynan qushaqtap, Myrzahanǵa buıryq berip, qujattardy órtep jiberedi. Maıyr eshteńe isteı almaıdy. Óz isin tyndyrǵan Qunanbaı kete barady.
Ombyǵa jetkende Maıyr «qujat atqorada órtendi» degen ótirik akt toltyrady. Al Qunanbaı ústine túsken aryz joqtyǵyna baılanysty sholaq tergelip, Qarqaralyǵa qaıtady.
Qarqaralyǵa kelisimen ol kóktemge sheıin elge oralmaı sharýalaryn aıaqtaýmen aınalysty. Endi aǵa-sultan bolmasa da Maıbasardyń ornyna Tobyqtyǵa starshyn bop saılanyp aldy. Al Qunanbaıdyń Kerekýde qujat órtegeni Myrzahan arqyly búkil elge ańyz bop tarady.
Qys ótip, kóktem keldi. Abaı elden oqshaý júrýdi ádetke aınaldyrdy. Qııalynyń bári Súıindiktiń qyzy Toǵjanda. Ony oılap, ishtegi sezimin ánmen, hatpen shyǵarýǵa tyrysatyn. Sergý úshin keıde ańǵa baratyn. Sondaı kúnderdiń birinde Abaı japan túzde Erboldy keziktirdi. Bul Súıindiktiń aýlynan qaıtyp bara jatqanda jolyqqan jolaýshy Erbol. Alǵashynda tanymaı qaldy, keıin esine túsirip, osy bir jaıdary jigitpen kezikkenine qýandy. Ony úıine qonaq qylyp shaqyryp, ekeýi syrlas ta bop aldy. Abaı Erbolǵa júreginiń syryn ashyp, «Toǵjanǵa bildir» degen ótinish aıtty. Erbol Abaı shyǵarǵan óleńderdi jattap alyp, sálemdi Toǵjanǵa jetkizbek bop aýlyna qaıtty.
Arada úsh kún ótkende, Erbol Jıdebaıǵa qaıta kelip, Abaıdy ózimen birge Túıeórkeshke alyp ketti. Aıtýynsha, sálemin jetkizgen, Toǵjannyń jeńgesi deldal bolýǵa kelisken, qyz da júz kórisýge qarsy emes ekenin bildirgen. Abaı bul jańalyqqa qatty qýandy. Sóıtip, Túıeórkeshke qalaı jetkenin baıqamaı da qaldy.
Eki jigit aldymen Erboldyń aýlyna keldi. Bul aýyl Qaraýyl ózeniniń bergi jaǵynda, Súıindiktiń aýly arǵy jaǵynda eken. Olar tún bolǵansha kútti. Óıtkeni Qunanbaıdyń balasyna - araz Súıindik aýlyna barýǵa jol joq. Ustalsa, nıetin bilse, ońbaıdy.
Tún kelip, ýádeli ýaqyt kelgende Abaı men Erbol ózenniń arǵy betine jaıaýlap jetti. Asylbek úıinde joq eken. Júzdesý sonyń otaýynda ótetin boldy. Erbol Abaıdy úıge kirgizip, jastar qysylmasyn dep ózi arǵy jaǵaǵa baryp attardy daıyndap otyramyn dep, ketip qaldy. Toǵjannyń jeńgesi de shaı ázirlemek bop, tysqa shyǵyp ketti. Abaı men Toǵjan ońasha qaldy. Áýelde ekeýi de qatty qysyldy. Keıin ashyla sóılesip, kóp jaılardy aıtysty. Shyn saǵynyshty, yntyq jandar bop uǵysty. Tańǵa jaqyn úıge Asylbektiń kelinshegi kirip, ózen sýynyń tasyp, sharasynan shyqqanyn habarlady. Jaıaý ótý múmkin emes. Bul jaıtqa ásirese Toǵjan qatty ýaıymdap: «Sýdan qalaı ótesiz? Atyńyz qaıda?» dedi. Abaı endi ańǵardy. Ózi jalǵyz, aty arǵy jaqta, tań atyp keledi, qalsa jaǵdaıy qıyn.
Ol amalyn tabamyn dep, qoshtasyp, ózenge qaraı asyqty. Ózendi órleı kele ótetin jer tappaı, sırek taldyń arasyna jasyrynyp, Erbol qystaýyna kóz tastady. Kóp keshikpeı arǵy jaǵadan Erbol da kórindi. Ol Abaıdy arǵy betke ótkizip aldy.
Abaı Erbolǵa «Dos jaqsysy sen ekensiń» dep rızalyǵyn bildirdi. Sóıtip, atyn erttep, dosymen qoshtasty da Jıdebaıǵa júrip ketti.
El qystaýdan kıiz úıge shyǵyp qalǵan kezde Qunanbaı Qarqaralydan oraldy. Jurt onyń oralýyn úlken qýanyshpen qarsy aldy. Jarty aıdaı ýaqyt ótip, qutty bolsyn aıtqan qonaq saıabyrlaǵanda Qunanbaı úı ishin jınap, barlyq týysyna arnap sóz bastady.
Ol óz basynyń jalǵyzdyǵyn osy joly qatty ańǵarǵanyn, qudalary qatty kómekteskenin aıta kele, Ospandy Baıtas degen kisiniń qyzyna atastyrǵanyn, Tákejandy osy jyly úılendiretinin, Abaıdy kóp keshiktirmeı qaıyndatý kerektigin jetkizdi.
Úı ishi bul jańalyqtardy jaqsy qabyl aldy. Ospan ózine qalyńdyq aıttyrylǵanyn estip: «Qatyn ba? E, alam. Ákel! Maǵan qatyn kerek!» dep kúldirgen. Abaı ishi bir asa sýyq nársege qattyqqandaı tiksinip qaldy. Toǵjan esine túsip, ózin sonyń aldynda qylmys jasaǵaly turǵandaı sezindi. Uljan ulynyń pishinin jaqtyrmady, biraq «uıalyp turǵan shyǵar» dep baılady.
Kóp ýaqyt ótpeı ishi bir jaqta, syrty bir kúıde júrgen Abaı qaınyna attandy...