«Abaı joly» romanyn radıoda 80 caǵat boıy oqyǵanmyn - Muratbek Tesebaev
Salıqaly eńbek jolynyń 58 jylyn radıoǵa arnaǵan, efırden tolyǵymen 50 roman oqyǵan ardager jýrnalıst, dıktor Muratbek Tesebaev - sheteldegi qazaq jýrnalıstıkasynyń damýyna eleýli eńbek sińirgen tulǵa. Mine, sol tanymal dıktormen suhbattasýdyń sáti túsip, ónegeli ómir jolyn áńgimemizge arqaý ettik.
- Muratbek Tesebaıuly , Qytaıdaǵy Qazaq radıosynda dál osy ýaqytta sizdiń oqýyńyzdaǵy Muhtar Áýezovt i ń « Abaı joly » romany beri lip jatyr dep estidik. Bul uly aqynnyń 170 jyldyǵyna oraılast yry lǵan shara bolýy kerek . « Abaı joly » romany n alǵash ret efırden qashan oqy p edińiz ?
- 1995 jyly danyshpan aqynnyń 150 jyldyq mereıtoıyna oraı, «Abaı joly» romanyn radıoda 160 kúnge bólip, 80 caǵat oqyǵan bolatynmyn. Keıin 2005 jyly Shynjań halyq radıostantsııasynan ekinshi ret qaıta berildi. Endi 2015 jyly Abaıdyń 170 jyldyǵyna oraı taǵy da berilý ústinde. Bulardyń bári uly aqynnyń qalamynan týǵan asa kesek týyndynyń urpaqtar sanasynda qaıtadan jańǵyrtylýy dep bilemin.
- Jalpy radıodan qansha roman oqydyńyz?
- 50 roman oqydym. Men 80 caǵat oqyǵan «Abaı joly» romanynyń tolyq nusqasyn Qazaqstandyq aqyn, baspager Esenǵalı Raýshanov degen baýyrymyz kelip bizden satyp alyp, Beıjińdegi Ulttar baspasynyń óńdeýimen 8 dıskige kóshirtip, 10 myń taralymmen alyp ketti. Men Esenǵalıdan «Qazaqstanda roman oqı alatyn adamdar kóp, buny ne qylasyńdar», dep suradym. Sonda olardyń bergen jaýabynan uqqanym «Ánýarbek Baıjanbaevtar bar kezde oqysa oqýshy edi, biraq romandy tolyǵymen oqý degen dástúr Qazaqstanda joq. Buny biz mektep oqýshylarynyń sózdi durys dybystap úırenýi úshin qosymsha oqýlyq etý maqsatynda alyp otyrmyz» degen bolatyn.
- Siz ózińiz efırden oqyǵan romandaryńyzdyń ishinen qandaı óreli shyǵarmalardy atap aıtar edińiz?
- Árıne, bul suraqqa jaýabymdy Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» roman epopeıasynan bastaǵanym jón shyǵar. Sosyn Ábdijámil Nurpeıisovtiń «Qan men ter» trılogııasyn, sóz zergeri Ǵabıt Músirepovtiń «Qazaq soldatyn», Sábıt Muqanovtyń «Botagózin», Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Mahabbat qyzyq mol jyldar» romandaryn aıryqsha ataýǵa bolady. Osylaı jalǵastyryp aıta bersek kóp qoı. Efırden oqylyp, kúlli halyqqa taraıtyn bolǵan soń, kózge kóringen kitap oqyla bermeıtini anyq. Oqylatyn romandardyń kórkemdik, tárbıelik, tanymdyq mánderi basty nazarda ustalady. Sondyqtan budan basqa oqylǵan shyǵarmalardyń bári de tańdaýly shyǵarmalar boldy.
- Dıktordyń eń aldymen daýysy basty nazarda ustalatyny belgili. Degenmen, daýysy jaqsynyń bári ánshi bola bermeıdi dep jatamyz ǵoı. Efır júrgizýshisine qoıylatyn basqa da basty talaptardy ataı ketseńiz...
- Men daýysty maqtaǵandy jek kórem, jurt ánshini nemese dıktordy maqtasa «Shirkinniń daýysy-aı!» dep jatady. Eger ánshi bolsa daýysty qosymsha, ekinshi orynǵa qoıyp, ándi óz naqyshyna keltirip, mazmunyn jetkizip aıtýy kerek. Bul ánshini baǵalaýdyń durys tásili. Men radıoda alpys jylǵa jýyq istedim. Menen de daýysy ádemi talaı jigitter men qyzdardy dıktor bola ma dep ákeldik, biraq bola almady.
Bul týraly «Sóz ónerin sóz etsek» degen maqalamda «Daýys - qural, sol quraldy paıdalana alatyn talant kerek. Máselen bir aǵash sheberi bar delik. Oǵan balǵa, balta, súrgi, pyshaq kerek. Sol aǵash sheberi quraldardy qabileti jetip istete alatyn bolsa, onyń qolynan ǵajaıyp dúnıeler shyǵary anyq. Al, sheberligi tómen aǵash ustasynyń qolynan, qansha jerden keremet quraldary bar bolsa da, odan ońdy zat jasap shyǵara almaýy múmkin», - dep jazǵan bolatynmyn. Qysqasy, daýysy jaqsynyń bári dıktor nemese ánshi bolyp ketýi ekitalaı. Sol jaqsy daýysty kádege jarata alatyn adamda qabilet, daryn bolý kerek.
- Qytaıdaǵy tanymal d ıktor lardyń birisiz. Endeshe, sizdi jalpaq jurtqa máshhúr etken dıktorlyq ónerge qalaı keldińiz?
- Negizi meniń boıymdaǵy artyqshylyǵymdy alǵash tanyǵan, osy salaǵa baǵyttaǵan bastaýysh mekteptegi muǵalimim deýge bolady. Mektepte úshinshi synypta oqyp júrgen kezim bolatyn. Ol ýaqytta oqý tártibi boıynsha mektepte sóz jarysy degen bolady. Ár synyptan birden bala aldyǵa shyǵyp deklamatsııa oqıtyn. Bir kúni synyp jetekshimiz Hanıpa muǵalim mekteptegi sóz jarysyna meniń qatynasatynymdy aıtty. Men bala kúnimde óte buıyǵy, uıalshaq bolatynmyn. Sondyqtan bolar synyptastarym «Muratbek sóıleı almaıdy!» dep shýlady. Men ózim de jarysqa qatysýdan júreksinetinimdi aıtyp bas tarttym. Biraq, muǵalim «sóıleısiń» dep turyp aldy. Aqyry ne kerek, men sol ustazymnyń arqasynda ataqty deklamatsııashy bolyp kettim. Altaıda, Úrimjide oqyǵan kezderimde de talaı shyǵarmalar oqyp júrdim. Keıin Hanıpa apaıyma: «Men sizdiń arqańyzda osyndaı deńgeıge jettim. Eger meni sóıtip tárbıelemegenińizde men bul kásipte júrmes te edim. Siz maǵan deklamatsııa oqytýǵa nege sonsha áýes boldyńyz?» - dep suradym. Sonda Hanıpa muǵalim «Sen buıyǵy, uıalshaq bolsań da dáris suraǵanda sózdiń maıyn tamyzǵandaı ádemilep turyp aıtyp beretinsiń, jaqsy bir sóıleý máneriń, boıyńda tabıǵı daryn bar bolatyn» dedi.
Jalpy osy radıoǵa 18 jasymda kelip, 58 jyl qyzmet ettim. Jasym 76-ǵa keldi. Dıktorlyqpen qosa uzaq jyldar Shynjańdaǵy qazaq radıosyn basqardym, keıinnen qazaq, qytaı, uıǵyr tilderinde habar taratatyn Shynjań halyq radıostantsııasy bastyǵynyń orynbasary bolyp toǵyz jyl qyzmet atqardym.
- Aqyn Serik Ábiluly siz týraly:
«Besigimiz terbelgen jaılaýdaǵy kúrkede,
Sony aıtamyn men búgin júregimnen jyr tóge.
Kúlli qazaq ishinde dıktor jaıly sóz bolsa,
Baıjanbaev bir tóbe, Tesebaev bir tóbe» - deıtin óleń joldaryn arnapty. Al, siz dıktor retinde kimdi ustaz tuttyńyz?
- Qazaqstannyń radıosy «Almatydan sóılep turmyz!» dep «Mádenıet tóńkerisine» deıin Shynjańda sańqyldap turatyn. Sondaǵy Ánýarbek Baıjanbaev aǵamyzdyń daýysy paı-paı shirkin keremet-aq edi! Ol naǵyz birtýar talant ıesi, qazaqtan ondaı dıktor qaıta týǵan joq. 1989 jyly Úrimjige Qaırat Baıbosynov, Roza Rymbaevalar keldi. Men ózimniń rýhanı ustazym sanaıtyn uly dıktor Ánýarbek aǵaǵa hat jazyp, qalam berip jiberdim. Sonyń arasynsha ol kisi qaıtys bolyp ketipti.
Ony qazaqtyń Levıtany deıdi. Levıtandy bilesiń, Máskeýdiń ataqty dıktory. Gıtler Máskeýge 25 shaqyrym qalǵanda, tańǵy asyn iship otyryp, búgin túski tamaqty Máskeýden ishem, Máskeýge barǵannan keıin birinshi Stalınniń basyn alamyn, ekinshisi zarjaq dıktor Levıtannyń kómeıine qorǵasyn quıamyn degen deıdi. Men Levıtannyń sózin tyńdap, daýysynyń keremettigine qaıran qaldym. Biz endi orysshadan bir aýyz sózdi de túsinbeımiz ǵoı. Soǵan qaramastan saǵattap tyńdasań da zerikpeıdi ekensiń. Onyń daýysynyń ádemiligi, qubylýy, jaǵymdylyǵy tilin bilmeseń de ózine sonshalyqty baýrap alady. Soǵan qaraǵanda onyń sózin túsinip otyrǵandar qaıtedi eken dep oılaımyn...
- Cizge áıgili jazýshy Ázilhan Nurshaıyqov jaqsy baǵa beripti dep estigen edik. Qazaqtyń Ázaǵasy qandaı qasıetińizdi baǵalady eken...
- Men oqyǵan elý romannyń ishinde Ázilhan Nurshaıyqovtyń ataqty «Mahabbat qyzyq mol jyldar» atty romany da bar edi. 2004 jyly, Almatyda turatyn aıtysker aqyn Qaırat Qulmuhameduly ekeýmiz jazýshyǵa habarlasyp, bizge jarty saǵat ýaqytyn bólýdi surap, otbasyna bas suqqan edik. Qaırat inim barǵan soń meni «dıktor, sizdiń romanyńyzdy radıodan oqyǵan» dep tanystyrdy. Ázaǵań basynda túsinbeı qalyp «Sen sonda kırıllıtsa jazýymen de oqı beredi ekensiń ǵoı» dedi. Biz ózimizben birge ala barǵan «Mahabbat qyzyq mol jyldardyń» tóte jazýmen basylyp shyqqan nusqasyn kórsettik. Kitapty kórgen jazýshy balasha qýanyp «Meniń kitabym Qytaıda shyǵypty, meniń kitabym Qytaıda shyǵypty» dep kitapty qushaqtap qatty tebirendi. Aǵamyzdyń bizge bólgen ýaqyty jarty saǵat emes, 4-5 saǵatqa sozyldy.
Keıin Qytaıǵa barǵan soń «Shynjań gazetine» Ázaǵańmen áserli kezdesýimdi baıan etip «Aǵa jazýshymen áńgime» degen atpen kólemdi maqala jazdym. Sol maqalany Qaırat inim Ázilhan aǵanyń úıine qaıtadan baryp, oqyp beripti. Maqalany tyńdap bolǵan soń ol kisi bylaı depti: «Muratbek jaı ǵana dıktor emes, naǵyz kásibı talantty jýrnalıst eken. Óıtkeni 4-5 saǵat ishinde kóptegen áńgimeler, jer-sý ataýlary, tarıhı ýaqıǵalar, ásirese qanshama sandy málimetter aıtyldy. Sonyń barlyǵyn qalam, qaǵazsyz, dıktofonsyz jadyna jazyp alypty. Bul degen kerek deseńiz óte sırek kezdesetin qubylys, naǵyz jýrnalıste bolýǵa tıisti bundaı qasıetter Muratbek inimde bar ekenine kózim jetti» depti.
- Ár adamnyń bala kúnnen boıynda bar bir artyqshylyǵy, beıimi bolady. Siz jas kúnińizde kim bolǵyńyz kelip edi?
- Men jasymnan ádebıetke qyzyqqanmyn. Bala kúnimnen óleń jazýǵa qumar boldym. Keıin óz zamandasym, Shynjańdaǵy belgili aqyn Sháken Ońalbaı «Sen jalqaýsyń, óleń jazýdy bárimizden buryn bastaǵansyń, jalǵastyra bergenińde eń bolmady degende ortanqol aqyn bolar ediń» deıdi. Shákenniń ol aıtqany ras, meniń eń alǵashqy jazǵan «Astanam» atty óleńim «Altaı halqy» degen gazette 1954 jyly 1 aqpanda jaryq kórdi. Qazirge deıin elýdeı ǵana óleń jazyppyn. 4 óleńim án bolyp aıtylyp júr.
- Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Beısen Sultanuly