A/N1N1 indetiniń jappaı taralýyna jol berilgen joq, biraq qaýip áli de bar

ANA. Tamyzdyń  6-sy. QazAqparat /Marlan Jıembaı/ - Dońyz dese oıymyzǵa kórnekti jazýshy Ǵ.Músirepovtiń «Talpaq tanaý» áńgimesi túsedi. Oqıǵa jelisi boıynsha qazaq aýylyna ákelingen besinshi túlikke aýyl adamdarynyń shoshyna, jıirkene qaraýy ezýge eriksiz kúlki úıiretin edi. Endi she? Sodan 70 jyldan astam ýaqyttan keıin  paıda bolǵan dońyz tumaýy vırýsy shaǵyn qazaq aýyly turmaq, búkil álem jurtshylyǵyn tiksindirip otyr.

2009 jyldyң basynan әlem bұқaralyқ aқparat құraldarynda jıi aıtyla bastaғan H1N1 tұmaýy soңғy bir ғasyrdyң ishinde birneshe mәrte boı kөtergen eken. Alғash 1918-1919 jyldary taralғan vırýs ıspandyқ tұmaý nemese «ıspanka» dep atalғan. Bұl kezeңdegi indet adamzat tarıhyndaғy bolmaғan үlken nәýbet әkelip, shamamen 50-100 mıllıon adamnyң ajal құshýyna sebepker boldy. Birinshi dүnıejүzilik soғystyң soңғy aılarynyң birinde bastalғan aýrý ғalamshar tұrғyndarynyң 21,5 paıyzyna nemese 400 mıllıonғa jýyқ adamғa jұққan eken. Bұdan keıin 1976, 1988 jәne 2007 jyldary H1N1 tұmaýy oқıғalary tirkelgen.

 

Al aғymdaғy jyldyң sәýir-mamyr aılarynda tұmaý vırýsynyң jaңa shtammy Meksıka men AҚSh-ta beleң alyp, osyғan oraı Dүnıejүzilik densaýlyқ saқtaý ұıymy men AҚSh-tyң Aýrýlardy baқylaý jәne aldyn alý ortalyғy atalғan indettiң adamnan adamғa jұғatynyna, Meksıkada өlimniң joғary bolyp otyrғanyna alaңdaýshylyқ bildirdi. Maýsymnyң 11-inde Dүnıejүzilik densaýlyқ saқtaý ұıymy ғalamsharғa taraғan doңyz tұmaýy қaýpiniң deңgeıin 6-shy dәrejege (DDҰ-nyң jiktelimi boıynsha indet қaýiptiligine baılanysty 6 dәrejege bөlinedi) kөterilgenin resmı jarııalady. Atalғan ұıymnyң mәlimetterine қaraғanda, қazirgi ýaқytta әlemde A(H1N1) tұmaý vırýsyn jұқtyrýdyң 184500-deı oқıғasy anyқtalyp, 1250 adam indet saldarynan kөz jұmғan. Ғalamtordaғy soңғy mәlimetterge қaraғanda AҚSh-ta 400 adam, Argentınada 337 adam A (H1N1) tұmaýynyң құrbany bolypty. Қazir Dүnıejүzilik  densaýlyқ saқtaý  ұıymy bұғan deıin balalar men қarttarғa A(H1N1) tұmaýғa қarsy vaktsına egýge keңes berse, endi oғan jүkti  әıelderdi қosyp otyr. Jalpy, atalғan ұıymnyң Kanada, Chılı, Japonııa, Ұlybrıtanııa jәne AҚSh-tan alғan mәlimetterine қaraғanda, indet әsirese 12-17 jastaғy jasөspirimder arasynda kөp taralady eken.

 

Doңyz tұmaýy әlemde alғash tirkelgen kezden bastap elimizde aldyn alý sharalary қolғa alynғan bolatyn. Memleket shekaralarynda saқtyқ sharalaryn kүsheıtýge arnaıy қaýly қabyldanyp, halyқaralyқ әýejaılarda, temirjol jәne kөlik beketterinde sanıtarlyқ-karantındik baқylaý jұmystary қataң jүrgizildi. Aýyl sharýashylyғy mınıstrligi Amerıka құrlyғynyң Meksıka, AҚSh, Kolýmbııa, Kýba, Panama sııaқty 11 memleketinen shoshқa etin jәne odan jasalғan tamaқ өnimderin ımporttaýғa tyıym saldy. Al Syrtқy ister mınıstrligi bolsa, қazaқstandyқtarғa indet өrship tұrғan elderge saparғa shyқpaýғa keңes beretindigin mәlimdedi. Deı tұrғanmen, қazaқ jerine doңyz tұmaýy Londondaғy oқýlarynan keıin Astanaғa oralғan balalarmen jetti. Bұdan keıin Ispanııadan Almatyғa oralғan 14 jasar oқýshydan tұmaý belgisi anyқtalsa, shildeniң 25-inde Astanaғa kelgen 21 jasar nemis әıelinen de A/H1N1 tұmaýymen aýyrý belgileri baıқaldy. Al atyraýlyқ eki balaғa қoıylғan osy dıagnoz rastalmady. Bүgin ғana Petropavlda A/N1N1 tұmaýyn jұқtyrýdyң alғashқy faktisi anyқtalғany mәlim boldy. Ұlybrıtanııada til kýrsynan өtken үsh jasөspirim tamyzdyң 3-inde Petropavlғa Reseıdiң Omby қalasy arқyly ұshaқpen oralғan. Jasөspirimderdiң biri kelgennen keıin, jөtel men әlsizdikke shaғymdanyp қalalyқ aýrýhanaғa barғan eken. Almatydaғy repýblıkalyқ SES referens-zerthanasyna jiberilgen materıalynda A /H1N1 vırýsy  bar ekendigi rastalyp otyr.

 

Osylaısha el aýmaғyna kirgen indet annan-mynnan қylaң bere bastady. Әıteýir, abyrjyғan kөңildi basatyn bir үmit  - jedel aldyn alý sharalaryn der kezinde қolғa alýymyzdyң arқasynda indettiң jappaı taralýyna jol berilmegeni. Biraқ kүz aılarynda tұmaýdyң өrshıtinin eskersek, beıқamdyққa salynýdyң esh reti joқ. Osy oraıda, Respýblıkada A/N1N1 tұmaýy boıynsha epıdemıologııalyқ ahýaldyң қıyndaғanyn eskere otyryp, Densaýlyқ saқtaý mınıstrligi orta mektepterde jaңa oқý jylynyң bastalýyn sәl shegerý týraly sharalardyң қabyldaný mүmkindigin joққa shyғarmaı otyrғany da oryndy. Sebebi, joғaryda 12-17 jastaғy balalar arasynda tұmaýdyң jyldam taralatynyn atap өtken bolatynbyz.

 

Өtken aptada Densaýlyқ saқtaý mınıstri J.Dosқalıev jýrnalısterdi jınap өtkizgen baspasөz mәslıhatynda «tamyzdyң 3-inen bastap Astanadaғy karantındik jaғdaı tolyғymen alyp tastalynady. Osy kezde elorda tұrғyndary maskany sheshe alady. Al Almatydaғy onyң merzimi taғy 7 kүnge sozylady», degen bolatyn. Sonymen, joғaryda aıtyp өtken soңғy derekterdi қosқanda, bүginge deıin  respýblıkada atalғan vırýsқa shaldyққan 15 adam tirkelip otyr. Bұғan deıin olardyң 8-i karantınnen tolyғymen shyғarylsa, 5 syrқatty өtken aptanyң aıaғyna қaraı aýrýhanadan shyғarý josparlanғan bolatyn.

 

Osy oraıda, azamattardyң өz isine nemқұraıly қaraıtyny қynjyltady. Tұmaý týraly habar tarasymen elordadaғy қalalyқ қoғamdyқ kөlikterdiң kondýktorlaryna, iri saýda ortalyқtarynyң satýshylaryna medıtsınalyқ maska taғý mindettelgen bolatyn. Biraқ қoғamdyқ kөlik kondýktorlarynyң maskany mұryn men aýyzyna emes, ıegine taғyp jүrgenin kөz kөrdi.

 

Sonymen «aýrý aıtyp kelmeıdi» demekshi, Қazaқstanғa tosynnan kelgen indetke қarsy tұra aldyқ. Biraқ  қarapaıym tұmaýғa қarsy қoldanylatyn bir japyraқ medıtsınalyқ maska men «Oksolın» maıynyң өzin tystan tasymaldap otyrғanymyz ұıat boldy. Densaýlyққa jaýapty mınıstrliktiң bergen mәlimetine қaraғanda, bұғan deıin satylymғa shyғarylyp kelgen medıtsınalyқ maskanyң 90 paıyzyn shet elden alyp kelippiz. Өzimizden shyғatyny ne bary - 10-aқ paıyz. «Doңyz tұmaýy Қazaқstanғa kelipti» degen sýyt habar tarasymen dәrihana dүңgirshikterinen atalғan eki zatty tappaı қala halқy әýre-sarsaңғa bir tүsip aldy. Tapқan adam medıtsınalyқ maskany 2-3 ese қymbat baғaғa satyp alýyna týra keldi. Tipti «Dýman» oıyn-saýyқ kesheni men Memlekettik tsırk maңynda jas balalardyң atalғan maskany қymbat baғaғa satyp jүrgen oқıғalary da kezdesti.

Osyndaıda «bir jamandyқtyң bir jaқsylyғy» bolady demekshi, taıaý arada joғarydaғy eki zattyң endi өz elimizde shyғaryla bastaıtyndyғy kөңilge medeý. Өtken shildeniң 29-ynda bolғan baspasөz mәslıhatynda Densaýlyқ saқtaý mınıstri J. Dosқalıev: «Jaқynda otandyқ өnim өndirýshilerdiң қatysýymen өtken keңeste biz osy mәseleni talқylap, aldaғy kүzgi tұmaýdyң beleң alar shaғy - қazan-қarasha aılaryna deıin medıtsınalyқ maskalardyң 70 paıyzyn өzimizde shyғarýdy ұıғardyқ. Al tamyz aıynan bastap «Hımfarm» AҚ «Oksolın» maıyn  shyғaratyn bolady», - degen edi. Osylaısha doңyz tұmaýy da otandyқ medıtsınalyқ taýarlar өndirisine қozғaý salyp otyr. Әıtpese «baıaғy jartas - sol jartas» bolyp, әli de shetten jәshiktep medıtsınalyқ maska, қoraptap «Oksolın» maıyn tasyp jүre berýimiz mүmkin be edi, kim bilsin?!