73 jasynda ańshylardyń dúnıejúzilik forýmyna shaqyrylǵan qusbegi týraly ne bilesiz
Máýııa Ábikeıuly 1900 jyly qazirgi Baıanaýyl aýdany Jarylǵap aýylyndaǵy Báltesh qystaýynda dúnıege kelgen. Es bilip, etek jıǵan jasóspirim shaǵynan alys-jaqynǵa qusbegilik ónerimen tanymal bola bastaıdy.
Jalpy Baıanaýyl aýmaǵynda kezinde nebir dúldúl qusbegi-saıatshylar, tazy ósirýshiler bolǵan. Aýmaqta ańshylyq ónerge aıryqsha mańyz berip, ony damytýǵa atsalysqan - ataqty Musa Shormanuly. Bul týraly Máshhúr Júsiptiń «Bozdaǵym» dep, Musa myrzany joqtaý óleńinde aıtylady. Osy tóńirektiń arǵy-bergi tarıhyn jazyp ketken ólketanýshy Ókpeniń Kárimtaıy óz kitabynda aımaqta HІH ǵasyrdyń sońy - HH ǵasyrdyń basynda onnan asa myqty ańshy bolǵanyn baıandaıdy. Olar – Ókpe Dúısenbaıuly (1864-1954), Qasen Ábenuly (1886-1971), Jumadil Jaqypuly, Máýııa Ábikeev (1900-1985), Buǵybaı Kóbeuly (1875-1934), Tileýbaı qusbegi, Sqaq Ýfanuly (1891-1982), Maǵaz Sátbaev, Shaıman Omarov, Nurjan Kemeshov, Muqan Qulmanov (1907-1967), Kárimtaı Ókpeuly (1930-2011). Ataqty qusbegi Shaıman Omarov jóninde de el aýzynda ańyzdar kóp. Áýlıeli Qyzyltaý óńirindegi Aıyrtasta (Máshhúr Júsiptiń týǵan jeri) «Shaımannyń asýy» degen tik jartastan turatyn bıik taý bar. Myna bir ańyz áńgimeni ólketanýshy Ramazan Nurǵalıevtiń aýzynan estip edim.
«Birde Qarakesek eliniń seri jigitteri Shaımanǵa kelip: «Mynaý bıik taýdyń ar jaǵynda qara túlki bar deıdi, mine qarshyǵamyz, jol bastańyz» depti. Qusbegi sender jer jaǵdaıyn bilmeısińder, men óz búrkitimdi ushyraıyn degen sheshimin aıtady. Shaımannyń elge málim sary búrkiti bolǵan kórinedi. Qaıyńtoǵaıǵa jetkende qara túlki qashyp, qyranynyń tomaǵasyn sypyryp qoıa beredi. Túlkiden aıla artylǵan ba, jylǵalarmen qashyp, álgi bıik taýdan ári asyp ketipti. Joǵarydan sorǵalaǵan sary búrkit te sol jaqqa aǵyp túsedi. Qarakesektiń seri jigitteri túlki de, búrkit te joǵaldy dep kúlip turǵanda Shaıman «bul bıikten astymdaǵy baıtalymmen asyp túsip, túlkini bókterip kelmesem maǵan sert» deıdi. Álgiler senbese kerek, 40 jylqyǵa serttesipti. Sóıtse, qusbegi mingen baıtal taýtekelershe orǵıtyn erekshe janýar eken. Álgi bıikten asyp, túlkini basyp otyrǵan qyranyna aman jetedi. Qara túlkini seri jigittiń qanjyǵasyna baılaǵan eken. Sol ýaqyttan álgi adam baspas bıik taý «Shaımannyń asýy» atalyp ketken».
Máýııanyń atasy Qujan da ataqty saıatshy bolǵan. Bul óner urpaqtan-urpaqqa berilip, balalary Ábikeı men Dáster de qyran baptap, tazy ıt júgirtken. Taǵy bir uly Bek zamanynda on saýsaǵynan óner tamǵan usta, etikshi bolypty. Máshhúr Júsippen birge júrip, onymen aıtys jasaǵan. Ol týraly ǵulamanyń eńbekterinen oqýǵa bolady.
M. Ábikeevtiń kásiptik ańshylyqpen keńes ókimeti alǵash qurylǵan ýaqyttardan-aq aınalysqany baıqalady. Saıatshylyqqa attyń aty ǵana shydas beretini túsinikti. Onyń jylqy janýaryn erekshe tanı biletindigin baıqaǵan áskerıler Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary jylqy zaýytyna jumysqa alady. Ol jerde urys attaryn baptap, jaýdyń betin qaıtarýǵa úlken úles qosqan.
Al 1957 jyly saıatshylyq ónerdegi joǵary jetistikteri úshin KSRO tutynýshylar qoǵamy ortalyq odaǵynyń qaýlysymen «Ańshylyq isiniń úzdigi» ataǵy berilip, qysqa uńǵyly besatar karabın syıǵa tartylady. Máýııa Ábikeev 85 jyl ǵumyr keshken. Kónekóz qarııalardyń aıtýynsha, qazaqtyń úshten biri qyrylǵan otyz ekiniń ashtyǵynda ózi sııaqty ańshylarmen tize qosyp, Altaıdan taýteke, bulan, elik atyp ákelip, tutas aýyldardyń ashtyqtan aman qalýyna sep bolǵan. Túz janýarlarynyń eti bir sheti Qaraǵandy, bir sheti qazirgi Ekibastuzdyń aýmaǵyndaǵy ashyqqan elge taratylǵan.
Ol endi bireýler úshin ańyz adam. El aldyndaǵy abyroıynyń arqasynda talaı azamatty ajal sotynan aman alyp qalyp, júzdegen adamǵa sharapaty tıgen. Keńes ókimetiniń túpkir-túpkirinen hat jazýshylar ańshydan qasqyrdyń óti men baýyryn jiberýdi ótingen. Ol ýaqytta qyzyl jegi, shoshyný, sibir jarasy, alapes, ózge de qaýipti aýrýlardyń emine qasqyrdyń aǵza músheleri paıdalanylǵan eken.
- Ákemizdiń ómirinde myqty úsh aty bolǵan. Sonyń ishinde erekshe este qalǵany ala at edi. Jaryqtyq jylqy ishindegi eń irisi, keýdesi keń, tósi alshaq-tuǵyn. Boldyrý degendi bilmeıdi. Ákem Kereký men Baıanaýyl arasynda jıi saparlap júrdi. Soǵystan keıingi jyldary Pavlodar qalasynda Ertis ózeni ústinen qazirgideı úlken kópir joq, el-jurt parommen shubyryp ótetin. Ákeı elge qaıtqanda keshkilik parommen beri ótedi de, sol jerde túnep qalady. Tań alageýimde jalǵyz at jegilgen ekiaıaqty jeńil arbasyna otyryp shý deıdi. Sonda keshǵurym 200 shaqyrym jerdegi Baıanaýylǵa jetip keletin. Al endi kúz ben qysta ań aýlaýǵa shyqqanda 2-3 aı úıdiń betin kórmeıdi. Astyndaǵy atynyń myqtylyǵy ǵoı, qazirgi Qaraǵandy oblysynyń aýmaǵyna, Ekibastuzdyń ar jaǵyndaǵy Óleńti men Shiderti dalasyna, tipti Altaı taýlaryna deıin baryp ań aýlap qaıtady. Ol kisiniń eńbegi jankeshti eńbek edi. Meni jastaıymnan ań qaǵýshy etip janyna ertti. Ákem bir mezette 2-3 búrkitti baptady. Barlyǵyn «Qandybalaq» ataıtyn. Qustyń naǵyz qyrandaryn soltústiktegi jalqaraǵaı ormandarynyń arasynan ákelip júrdi. Birde jan-jaǵy tolǵan túrli ańnyń súıekteri, qaraǵaıdyń ushar basyndaǵy uıaǵa kezigedi. Álgi ańdardyń qańqa súıekteri óte iri eken, búrkittiń naǵyz tekti ekenin ańǵarady. Sóıtip balapanyn oljalap qaıtqan. Ol qyrany qasqyr bitkendi japyratyn naǵyz alǵyr qus boldy, - dep áńgimeleıdi ataqty ańshynyń uly, qusbegi Bosaǵa Máýııauly.
Bir jyldary Chehoslovakııanyń burynǵy prezıdenti Lıýdvıg Svobodanyń nemere inisi, armııa polkovnıgi Vatslav Svoboda búrkitshige hat jazyp, jyrtqysh qustardy qolǵa úıretý boıynsha aqyl-keńesin suraıdy. Sol tusta jergilikti jýrnalıst Aıtjan Bádelhan Máýııa atanyń aıtýymen qyran qusty baptaýdyń qyr-syry jaıynda V. Svobodaǵa birneshe márte jaýap joldapty. Osylaısha eki jaq biraz ýaqyt hat almasyp turady. Vatslavtyń ózi suńqarǵa qumar jan eken. Keıin Chehoslovakııada ańshylardyń dúnıejúzilik forýmy ótip, qazaq búrkitshisi álgi jıynǵa arnaıy shaqyrtý alady. Chehoslovak áriptesterin sonaý qazaq dalasyndaǵy 73 jastaǵy qarııanyń búrtkitshilikpen áli de bolsyn aınalysyp, qasqyr soǵyp júrgeni erekshe áserlendirse kerek.
Búginde Potanın atyndaǵy óńirlik tarıhı ólketaný mýzeıinde áıgili saıatshy jaıynda jazylǵan maqalalar, fotosýretter, qujattary men jeke zattarynan quralǵan burysh bar. Ertis-Baıan ólkesindegi belgili tulǵalar jaıyndaǵy kitaptardyń avtory, ańshy týraly kóptegen ocherkter jazǵan D. Prıımak Máýııa Ábikeıulymen dos bolǵan. D. Prıımaktyń «Ohota ı ohotnıche hozıaıstva» atty jýrnalda jarııalaǵan «S sobakamı ı berkýtamı» ocherkinde bylaısha baıandalady:
«Máýııa Ábikeevke ańshylyq arǵy atalarynan daryǵan. Onyń ákesi, atasy, babasy ańshylyqpen aınalysqan. Shóberesi (Máýııa) shaqpaqty myltyq pen ejelgi zamanǵy áshekeılermen kómkerilgen ertoqymdy uzaq ýaqyt saqtap, keıin ólketanýshylardyń suraýy boıynsha olardy mýzeıge tapsyrdy. Zamanǵa saı qarý satyp aldy. Deıturǵanmen ańshylyq kezinde onyń negizgi dostary – tazy ıtteri men búrkitteri. Mańaıdaǵy kolhozshylardyń barlyǵy ony alystan-aq búrkitine qarap tanyr edi. Ábikeev baǵaly ań terisin tapsyrý boıynsha jyldyq jospardy úsh-tórt esege, keıde tipti bes esege artyq oryndap tastaıdy. Ol Qurmet gramotalaryn alǵan! Ortalyq odaq oǵan kásiptik ańshylyqtyń úzdigi ataǵyn berdi, onyń buǵan qosa qanshama Qurmet gramotalary bar. Osy jyldyń alǵashqy alty aıynda Máýııa 57 qasqyr terisin (jyldyq jospar – 10), 66 túlki (jyldyq jospar - 20), 30 kúzen (jyldyq jospar - 10) terilerin tapsyrdy. Ony jergilikti mal baǵýshylar asa qurmetpen qarsy alady. Ańshy Ertis óńirindegi júzdegen shopannyń otaryn qasqyrdan qutqaryp otyr».
Aqsaqal soǵystan keıingi jyldary keńes odaǵynyń túpkir-túpkirinen hat jazǵan adamdarǵa kómektesken dedik qoı. Baıanaýyl aýdandyq «Baıantaý» gazetinde jarııalanǵan sondaı bir hattan úzindi keltireıik:
«Səlemetsiz be, gazet arqyly tanys ta beıtanys Məýııa Əbikeev. Meniń muńym ózińizge jazýǵa məjbúr etti. Gazetten búrkitpen ań aýlaý týraly maqalany oqydym. Tórt balanyń jəne naýqas uldyń anasy retinde sizden kómek suraýdy jón kórdim. Úsh jyl boldy, úlken ulymnyń ustamasy ketpedi. Bul aýrýdy qasqyrdyń baýyrymen emdeımiz, biraq ony alý óte qıyn. Əke retinde, dos, joldas retinde qasqyrdyń baýyryn jiberýińizdi suraımyn. Men óte rıza bolar edim. Asyǵa kútemin, Chernıavskaıa A.N.».
Bul tektes hattar óte kóp bolǵan. Al Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń nemere inisi, aqyn Shaımerden Toraıǵyrov 1967 jyly jazǵan «Saıatshy Máýııa» poemasynda qart ańshynyń beınesin shynaıy sýretteıdi.
Qusbeginiń zamanynda ataǵy aspandap turǵanynyń taǵy bir dáleli, ataqty kınorejısser Sháken Aımanov 1969 jyly Baıanaýylǵa kelip «Naızatas baýraıynda» kartınasyn túsirgende qart búrkitshiniń beınesin somdaý úshin Máýııa qarııany shaqyrady. Dál sol jyly ańshy Máskeýde ótken dúnıejúzilik bıolog-ańshylardyń ІH álemdik kongresine Qazaq KSR atynan jalǵyz qatysyp, qus baptaýdyń qyr-syry jaıynda birneshe saǵat áńgimeleıdi. Aıtqandary sol zamat aýdarmashy mamandarmen birneshe tilde aýdarylyp otyrǵan.
Kereký jerindegi kásibı ańshylyqtyń degdary, ataqty saıatshy Máýııa Ábikeıuly 1985 jyly dúnıe saldy. Aqsaqal ómirden óterin bildi me eken, 1984 jyly týǵan jerine baryp, kezinde óz qolymen uıadan alǵan qandybalaqtarynyń eń sońǵysyn Aqbettaýdyń baýyryna aparyp ushyryp qoıa bergen. Іzinen ańyz ergen qarııa tatar dámi taýsylyp, sońǵy demi úzilgenshe attan túspeı ótipti.