67 jasynda atylǵan H.Nurmuhambetov kórnekti dinbasylardyń biri bolǵan - BQO
Aqjaıyq aýdanynda muraǵatta qyzmet atqarǵan Baqtyǵalı Qospaevtyń keltirýinshe, Hasan Nurmuhambetov 1871 jyly Kalmykov (qazirgi Taıpaq) ýeziniń birinshi aýylynda dúnıege kelgen. Aýyldyq jerde alǵan jańasha bastaýysh jáne dinı musylmandyq bilim-biligin óz betimen únemi tolyqtyra júrip, keıin Buharadaǵy Kindik Azııaǵa jaqsy tanymal Mir-Arab medresesin támamdaǵan.
Ómiriniń alǵashqy otyz jylyn osylaı alys jerlerdi, alýan salt-dástúrlerdi tanyp-bilýge arnady. Ozyǵyn elge jetkizýge, kóp bilip, kóp nárseni úırenýge tyrysty. Al munyń ózi onyń elge Islam iliminiń qaǵıdattary men dinı-fılosofııalyq negizderin meńgergen, óz halqynyń da, ózge jurttyń da turmys-tirligin, muń-muqtajyn kózimen kórip, zamana aǵymy, ult bolashaǵy jaıynda oı-órisi qalyptasqan tulǵa retinde oralýyna sebep bolǵany sózsiz.
Bul ýaqytta reseılik bılik qazaq dalasyndaǵy burynǵy dinı qurylymdardyń yqpalyn biraz shektep, dinbasylardyń, ásirese, halyqshyl toptaryna kúdikpen qaraı bastaǵan edi. Burynǵy azdy-kópti demokratııa, ıaǵnı saılaý-saılaný quqyǵy toqtatyldy, ýezdik basshylar men bolystardy gýbernatordyń óz qalaýymen taǵaıyndaý tártibi engizildi. Jergilikti bılikke halyqtyń muń-muqtajymen isi joq, joǵarydaǵynyń aldynda qurdaı jorǵa-laıtyndar keldi. Dál solardyń ishinen ár bolysta patshalyq bıliktiń qupııa agentteri, jasyryn tyńshylary taǵaıyndalyp, bular bedeldi bı-batyrlardy, rýbasylary men qazaq oqyǵandaryn aıtpaǵanda, saýatty dinbasylardyń, haziret-halfe, ıshandardyń basqan izin, aıtqan ýaǵyzyn gýbernator keńsesiniń arnaıy adamdaryna astyrtyn habarlap turdy. Mysaly, óleńtilik A. gýbernatordyń jeke usynysymen birde Sonaly, birde Óleńti bolystaryna bolystyq laýazymǵa taǵaıyndalyp, osy óńirdegi asa bedeldi Dáýletııar ıshan, H.Nurmuhambetov, t.b. tulǵalar týraly aqparat berip turǵan. B.B.Qarataev kezinde «karerıst», «aferıst», «portfelıst» dep ótkir synǵa alǵan el ishindegi ondaılarmen H.Nurmuhambetov ashyq kúreske shyqty, jergilikti bılik pen dinbasylar qalyń jurtshylyqtyń qatysýymen saılanýyn qýattap, meshitter jumysyn bir izge keltirýge shaqyrdy. Bul bir ǵana Jaıyq óńirinde emes, búkil qazaq eli úshin kókeıkesti másele bolatyn.
Sondyqtan bolý kerek, 1917 jyly 2-8 sáýirde 300 delegattyń qatysýymen Torǵaıda bolǵan qazaqtar sezinde din máselesi kún tártibine engizilip, qaralady. Quramynda H.Nurmuhambetov, t.b. bar oraldyq delegattardyń sol jıynda jarııa etken usynystary biraýyzdan maquldanyp, tómendegideı ortaq uıǵarym hattalady: birinshiden, taıaý bolashaqta Jaıyq óńirinde qazaq múftıaty ashylady, ázirge Oral musylmandarynyń dinı basqarmasy bolyp Orynbor múftıaty sanalady; ekinshiden - ımamdar arnaıy shaadatnamalyq bilimi barlar arasynan daýys berý arqyly saılanyp qoıylady, ár qazaq aýylynda kem degende bir meshit bolýy jergilikti turǵyndarǵa mindetteledi; úshinshiden - ımam-darǵa dúnıege kelgen sábılerdiń jáne marqum bolǵandardyń metrıkelik kitapshasyn ashyp, nekeli otbasyn qurýshylardyń tizimdemelik qujattaryn júrgizý júkteledi, t.b.
Kórip otyrǵanymyzdaı, sezd qabyldaǵan bul betalys H.Nurmuhambetovtiń jyldar boıǵy armany bolatyn. Osyndaı jańashyl oı-ustanymdarymen nazarǵa ilikken ol Búkilreseılik musylmandar sezine qatysýshy oraldyq on delegattyń biri (jetekshileri - Jahansha, Halel Dosmuhamedovter) bolyp saılanady. Torǵaı jıyny shyn máninde H.Nurmuhambetovtiń «halqym úshin ne isteı alamyn» degen azamattyq, ultjandylyq ynta-jigerin oıatqan alǵashqy basqysh bolǵany anyq. Bul sapardan ol ózine burynǵydan da aýqymdy jaýapkershilik júgin arqalap oralady.
NKVD-niń 1938 jyly 2 maýsymda Jahansha Dosmuhamedovten alǵan jaýabynda ol óziniń Oral oblysy qazaqtary sezine (1917) qatysqanyn, izinshe Búkilreseılik musylmandar sezine qatysý úshin H.Dosmuhamedov, Qubaıdolla ıshan, Dáýletııar ıshan, t.b. birge Máskeýge attanǵanyn rastaıdy. Demek, osy jyldary H.Nurmuhambetovpen birge Dáýletııar da «Alash» qozǵalysyn, Qazaq memlekettigin qurýdy qýattap, ýezdik, oblystyq jáne Búkilreseılik musylman qaýymdastyqtarynyń tarıhı jıyndaryna qatysqan, búkil qazaq dalasy boıynsha asa bedeldi, saýatty dindarlardyń, saıası qaıratkerlerdiń sanatynda bolǵan.
H.Nurmuhambetovtyń saıası kózqarastarynyń kemeldenýine zor yqpal etken kelesi oqıǵa - Orynborda ótken jalpyqazaq sezi (5 - 13. HІІ. 1917) bolatyn. Onda qaralǵan Qazaq eliniń bolashaq qurylymy, múftıat, mılıtsııa, halyq aǵartý, el basqarý júıesi, t.b. máselelerdi talqylaýdyń sońy ymyrasyz talas-tartysqa ulasady. Hasan Dáýletııar ıshan jáne basqa aqjaıyqtyq dinbasylar Aspandııar Kenjın, Ýálıthan Tanashev, Halel jáne Jahansha Dosmuhamedovtermen tize qosyp, qazaq dalasyn shuǵyl avtonomııa dep jarııalaýdy usynady, el ishindegi beıbit tirlik pen rettilikti, birtutas el retindegi memlekettikti saqtap qalýdyń birden-bir joly osy degendi alǵa tartady. Alaıda «shuǵyl avtonomııa» ıdeıasyn delegattardyń basym bóligi qoldamaǵany tarıhtan belgili. Pikir qaıshylyǵynyń ótkir sıpat alǵany sonshalyq, qandaıda bir ymyraǵa kelý sezdiń sońǵy kúnderine deıin múldem múmkin bolmaǵan. Tipti eldiń batys bóligi Túrkistan avtonomııasyna qosylatyny jaıynda qııampurys málimdemeler de qylań berip qalady. Eki jaqtan da qazaqtyń birden-bir janashyry «Alash» qozǵalysynyń kósemderi (J.Dosmuhamedov, H.Dosmuhamedov, A.Kenjın, Ý.Tanashev, Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, t.b.) edi. Eliniń erteńi týraly osyndaı pikir qaıshylyǵy oryn alǵanymen, túptep kelgende, olardyń bárin «Qazaq eliniń birtutastyǵy» týraly ortaq arman-maqsat, syn sáttegi ortaq jaýapkershilik, memleketshil múdde biriktirdi, ortaq sheshimge ákeldi.
H.Nurmuhambetov úshin de bul umytylmas kúnder boldy. Budan keıingi bar ǵumyryn «Alash» qozǵalysymen birjola baılanystyryp, asharshylyqqa, bolshevıktik májbúrlep ujymdastyrý men otyryqshylandyrýǵa qarsy kúresti. Keńestik bıliktiń jer-jerde ateıstik úgit-nasıhatty údetip, din ataýlydan ada qoǵam ornatýdy kózdegen saıasatyna ashyq narazylyq bildirdi. Qazan tóńkerisinen keıingi alǵashqy 10 jylda Hasan, Dáýletııar ıshan, taǵy basqalar jetekshilik etken Kalmykov musylmandary qaýymdastyǵy ýezdegi eń yqpaldy, kommýnıstik ıacheıkalardan da zor bedeldi uıym bolyp qala berdi.
Biraq jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵynan Keńester kúsh alyp, búkil eldegideı, óńirdegi din ataýly (ıslam, pravoslavıe) men meshit, shirkeýlerge, jalpy dinı nanym-senimderge qarsy áreketterdi burynǵydan beter kúsheıtti. Eń bedeldi dindarlardy halyqqa qarsy qoıyp, adamnyń jeke ar-ojdanyn qorlaıtyn sharalar barǵan saıyn buqaralyq sıpat aldy. Nátıjesinde stanıtsalardaǵy arhıtektýralyq teńdessiz shirkeý ǵımarattary ujymshar (kolhoz) qoımasyna aınalsa, Hasan, Dáýletııar, Máýlimberli, Toǵaıbaı haziret, Kereı halfe babalar saldyrǵan ǵajaıyp ǵıbadathanalar - meshit, medreseler tonaldy, órteldi, qoı qoraǵa, qyrqym pýnktterine berildi. Osylaısha ondaǵan, júzdegen jyldar boıy qyr eline musylmandyq salt-sananyń, ımandylyqtyń nuryn seýip, rýhanı tirek bolǵan kúmbezdi qurylystar, ýezd boıynsha jalpy sany jıyrmadan asatyn óner jaýharlary tolyq qurtyldy. Búginde olardyń ornynda bir kezdegi taǵylyq árekettiń kýási bop qırandylary ǵana jatqany jan dúnıeńdi qulazytyp jiberedi.
Bar ǵumyryn dinı aǵartýshylyqqa, azattyq pen ádilet jolyna arnaǵan Hasan Nurmuhambetov kóz aldynda bolyp jatqan osy oqıǵalarǵa qaramastan, isin jalǵastyra beredi. NKVD-niń tutqyndap, azaptaýy da, «halyq jaýy» dep jarııalap, atý jazasyna kesken qandy úkimi (1938) de ony ıslamı dúnıetanymynan, «Alash» qozǵalysyn, azattyq ıdeıasyn, qazaq memlekettigin qoldaǵan saıası kúresinen bas tartýǵa kóndire almady. Ol 67 jasynda qoldan arnaıy jasalǵan qyzyl qýǵyn-súrginniń jazyqsyz qurbany bolyp, atyldy.
«Keıingi urpaq jadynda onyń eshbir kúsh, tipti ajal muqalta almaǵan ór tulǵasy, ańyzǵa aınalǵan adamgershil is-áreketteri jaıynda estelikter saqtaldy. Onyń esimi tarıhymyzda Jahansha men Halel Dosmuhamedovter, Isa Qashqynbaev, Dáýletshe Kúsepqalıev, Baqtyǵalı Bısenov, Esenǵalı Qasabolatov, Bıjan Janqadamov syndy azattyq alaýyn, búgingi táýelsizdigimizdiń alǵashqy ushqynyn Jaıyq óńirinde óshpesteı etip tutatyp ketken arystarymyzben bir qatarda bolýǵa, áli de zerttelip, tyń derektermen tolyqtyrýǵa laıyq. Óıtkeni onyń jankeshti ǵumyry - ólkemizdiń tarıhynan eshqashan ajyramaıtyn birtutas dúnıe», dep túıindedi oıyn B.Qospaev.
Batys Qazaqstan oblystyq mádenıet, muraǵattar jáne qujattama basqarmasy basshysynyń orynbasary Vıacheslav Inochkınniń aıtýynsha, óńirde stalındik zulmat jyldary jappaı jazalaý quryǵyna tórt myńnan astam adam ilinse, sonyń 1330-y atylǵan eken. Atylǵandardyń eń jasy - Jalpaqtalda «Qazaq halqyn qorǵaýshylar odaǵyn» qurǵan Oral pedagogıkalyq ınstıtýtynyń stýdenti Ǵubaıdolla Ánesov bar bolǵany 19 jasta edi. Al eń jasy úlkenderi Marııa Mazanova men Baqtygereı Begatarov seksende eken. Oblystaǵy saıası jappaı jazalaýdan Aqjaıyq, Zelenov, Syrym, Jańaqala aýdandary men Oral qalasynyń turǵyndary kóbirek zardap shekti. Jazalanǵandardyń 30-32 paıyzy - túrli mekemelerdiń qyzmetker-mamandary, 40-43 paıyzy - sharýalar, 20-25 paıyzy - jumysshylar.