5 tamyz. Jylnama
ATAÝLY KÚNDER
Halyqaralyq baǵdarsham kúni
Ataýly kún 1914 jyly bolǵan oqıǵaǵa baılanysty 5 tamyz kúni atalyp ótedi. Osy kúni Amerıkanyń Klıvlend qalasynda zamanaýı baǵdarshamnyń alǵashqy úlgisi paıda boldy. Onyń qyzyl jáne jasyl shamdary boldy, al tústerin aýystyrǵan kezde dybys sıgnalyn shyǵaryp turdy.
Ne degenmen, eń alǵashqy baǵdarshamdy brıtandyq Djeı Naıt 19 ǵasyrda-aq oılap tapqan bolatyn. Bul apparat 1868 jyly London parlamenti ǵımaratynyń aldyna ornatyldy. Úsh jyldan keıin baǵdarsham ózdiginen jarylyp, polıtseıdi jaraqattady. Budan keıin baǵdarsham 50 jylǵa umytyldy. Tek 1910 jyly eki túsi bar alǵashqy avtomatty baǵdarsham qurylǵysy patentteldi.
Qazirgi qoldanystaǵy úsh tústi baǵdarshamdardy alǵash ret 1920 jyly Detroıt pen Nıý-Iork qalalarynyń turǵyndary kórdi. Ýaqyt óte kele qurylǵylar Amerıka men Eýropanyń túrli qalalarynda, keıinnen búkil álemde keń qoldanyla bastady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1718 jyly Ertisten 18 shaqyrym tómen qaraı Semeı bekinisiniń (Semeı qalasy) negizi qalandy. Bekinis Ertistiń jaǵalaýynda qaraǵaı ormannyń ortasynda ornalasty. Qazirgi ýaqytta bul jer «Eski bekinis» dep atalady.
1997 jyly Qazaqstannyń Beıjińdegi elshiliginde Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń qytaı tilinde jaryq kórgen «Ǵasyrlar toǵysynda» kitabynyń tusaýkeser rásimi ótkizildi.
2007 jyly Almatyda qazaq tilinde álem ertegileri engizilgen alǵashqy CD-diń tusaýkeser rásimi ótti. Barlyq materıaldardy Qazaq radıosynyń redaktsııasy tapsyrǵan. Bul úntaspanyń bir ereksheligi, barlyq materıaldar qazaq tiline aýdarylǵan. Ol – memlekettik tildi úırengisi kelgen adamdarǵa arnalǵan baǵaly oqý quraly. Jalpy, 6 úntaspa shyǵarylǵan, árqaısysynyń uzaqtyǵy – 100 mınýt. Ár CD-ǵa 10-12 ertegi engen, sonyń ishinde «Mysyq pen qoıan», «Arystan men túlki», «Aqyldy adam» jáne t.b. ertegiler bar.
2008 jyly Astanada Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Esil aýdany quryldy. Ol Astana qalasynyń ońtústik-batys bóliginde ornalasqan, Elordanyń Almaty, Saryarqa jáne Aqmola oblysynyń Tselınograd aýdandarymen shektesedi. Jalpy aýdany – 31,2 myń gektar. Aýdanǵa kiretin turǵyn alaptary – Prıgorodnyı, Ilınka, Shubar, Telman, Qaraótkel, Zarechnyı. Aýdanda iri saýda ortalyqtary, ákimshilik jáne bıznes ǵımarattar, turǵyn úıler t.b. bar.
2010 jyly «Jańa tolqyn-2010» baıqaýynyń qazaqstandyq fınalısi Qaırat Túntekov taza kúmisten, altynnan jáne gaýhardan jasalǵan skrıpka kiltin ıelendi.
2011 jyly Máskeý turǵyny Aleksandra Ponıýtına Á. Qasteev atyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik óner mýzeıine tanymal sýretshi Aleksandr Rıttıhtiń 1930 jyly salǵan tórt kartınasyn syıǵa tartty. Aleksandr Rıttıh (1889-1945) kóp jyl Qazaqstanda turyp, elimizdegi beıneleý óneriniń damýyna úlken úles qosty.
2013 jyly Astanada Qazaqstan tarıhynda alǵash ret shańǵy rolleri boıynsha ashyq elorda kýbogy ótti. 2013 jyly Almatyda «Astana» alańynda eń úlken skeıtbord tanystyryldy. Onyń uzyndyǵy – 4,5 metr, eni –1,5 metr.
2013 jyly Almatydaǵy Astana alańynda Qazaqstandaǵy eń úlken skeıtbordtyń tanystyrylymy ótti. Onyń uzyndyǵy – 4,5 metr jáne eni – 1,5 metr, bul ony Qazaqstannyń Gınnes rekordtar kitabyna engizýge negiz boldy. Aktsııa SNICKERS URBANiYA-2013 jastar jobasy aıasynda ótti.
2017 jyly Aral mańynda Jalaǵash aýdanynyń turǵyny ejelgi Quran kitabynyń murageri atandy. Qasıetti kitap Myrzabaı Aqynnyń mavzoleıin qaıta qurylymdaý kezinde tabyldy. Mamandardyń aıtýynsha, bul kitap jer astynda 150 jyl kómilip jatqan.
2018 jyly «Shilik fermerleri» jobasy Londonda «Jyldyń úzdik áleýmettik-ekonomıkalyq jobasy» nomınatsııasynda CSR Excellence Award halyqaralyq syılyǵyn ıelendi.
2019 jyly Nur-Sultan qalasy №1 aýrýhanasynyń polıtravma jáne endoprotezdeý bóliminiń meńgerýshisi Rýslan Botaev súıek osteosıntezine arnalǵan biregeı plastınany oılap tapty. Ol synǵan jambas súıegin jedel hırýrgııalyq emdeý úshin qoldanylyp, adamdarǵa qozǵalý múmkindigin qaıtarady. Dıagnostıka men emdeýdiń jańa ádisin engizgeni úshin Rýslan Botaev «Altyn shipager» syılyǵynyń bas júldesine ıe boldy.
2020 jyly qazaqstandyq júzgish Vıtalıı Hýdıakov Ystyqkóldi rekordtyq ýaqytta júzip ótti. Ol 56 shaqyrym qashyqtyqty júzip ótý kezinde sý temperatýrasy 18-19 gradýs bolǵan. Ystyqkól boıynsha ótetin marshrýttyń maksımaldy tereńdigi – 523 metr. Júzip ótýge ketken ýaqyt – 13 saǵat 18 mınýt. Bul – qashyqtyq pen júzip ótý ýaqyty boıynsha biregeı jetistik. Vıtalıı 56,2 shaqyrym qashyqtyqty júzip ótti. Atalmysh ýaqyt pen qashyqtyqty Qyrǵyzstannyń Júzý federatsııasynyń ókili Ahmet Anarbaev tirkedi.
2021 jyly Voronej qalasynyń Áskerı-áýe kúshteri akademııasynda ataqty ushqysh Keńes Odaǵynyń eki márte Batyry, avıatsııa general-maıory Talǵat Bıgeldınov atyndaǵy aýdıtorııa ashyldy. Kórermenderge usynylǵan jádigerler arasynda Almaty qalasynyń Ortalyq memlekettik muraǵatynan Talǵat Begeldınovtyń jeke zattary, onyń ishinde onyń memlekettik nagradalary, Il-2 ushaǵynyń maketteri, «Altyn Juldyz» medaldary men marapattaý qujattarynyń kóshirmeleri, muraǵattyq fotosýretter bar.
2022 jyly 18 jastaǵy qazaqstandyq shahmatshy Bıbisara Assaýbaeva «Azııanyń 2021 jylǵy úzdik shahmatshysy» syılyǵymen marapattaldy.
2023 jyly Qarýly Kúshterdiń barlyq bólimshelerinde, áskerı bólimderinde jáne joǵary áskerı oqý oryndarynda Uly Otan soǵysynyń qatysýshysy, eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry Talǵat Bıgeldınovke arnalǵan eske alý is-sharalary ótti. Áýe qorǵanysy kúshteriniń Áskerı ınstıtýtynda saltanatty jıyn ótip, erekshe kózge túsken áskerı qyzmetshiler gramotalarmen marapattaldy. Áskerı bólimderde ásker qataryna shaqyrylǵandar úshin «Azat etýshiler» serııasynan «Daýylpazdar» derekti fılminiń kórsetilimimen erlik sabaqtary ótti.
2023 jyly sportshy Mılad Karımı Chendýdaǵy Ýnıversıadada týrnıkpen kóterý saıysynyń fınalynda Qazaqstanǵa ekinshi altyndy ákeldi. Qazaqstandyq sportshy týrnıkte fınaldyq jarysta 14.800 nátıje kórsetip, birinshi oryn aldy. Qytaılyq gımnast Shı Song (14,600) ekinshi, Japonııa sportshysy Sýgımoto Kaıto (14,233) úshinshi orynǵa taban tiredi.