40 gradýs aıazda da kókónis ósirýge bolady - Pavlodarlyq erli-zaıyptylar
«Jylyjaılar aýyly»... Pavlodar qalasynan bar-joǵy on shaqyrymda jatqan Pavlodar aýylyn óńir turǵyndary osylaı dep ataıdy. Dese degendeı, 7 myńǵa jýyq halqy bar shaǵyn aýyl halqynyń jartysynan kóbi kúzdiń qarasýyǵynda qyzanaǵyn qyzartyp, jylyjaıdan tabysyn ajyratyp otyr. Shart býynyp sharýanyń qosyn tartqan eldiń qatarynda Tursynhanovtar otbasy da bar.
Astanada tuńǵysh ret uıymdastyrylǵan respýblıkalyq ınnovatsııalyq ıdeıalardyń festıvaline «men» degen «aqylymen dos, eńbegimen erek» kil myqtylar jınalǵan eken. Biri aýyl sharýashylyǵy salasynda maldy semirtetin jańa bıoónimdi oılap tapsa, ekinshisi ІT tehnologııanyń ekiniń biri túsine bermeıtin tyń tehnologııalaryn jasap shyǵarǵan. Úshinshisi medıtsınaǵa qatysty jańalyǵymen bólisip, endi biri shydamdylyq merzimi jıyrma jyldan asatyn shamdardy alyp kelgen. Dese de, qatysýshylardyń ishinde talap-tilegi jarasqan erli-zaıypty Tursynhanovtar jylyjaı sharýashylyǵyna qatysty álemdegi barlyq tájirıbelerdi jınaqtap, bir arnaǵa toǵystyratyn jobasyn ala kelipti.
Úıdiń otaǵasy Rýslan Tursynhanov otbasynyń jyl saıyn jazda jáne kúzde jylyjaıda kókónisterdi ósirýmen aınalysatynyn tilge tıek etedi. Aqqan ter, etken eńbek - óz jemisin bermeı jatqan joq. Bir ekkende 700 túp qııar men qyzanaqtan túsetin túsim - januıanyń isher asy, kıer kıimi. Otbasy bel jazbaı nápaqasyn taýyp otyr.
«Jylyjaı sharýashylyǵyn damytý úshin búkil álemniń tájirıbelerin aqtaryp, tyń ınnovatsııalardy jınaqtadyq. Osy salada júrgen dostarymyz da bar. Olardyń ıdeıasy tipten qyzyq - múlde elektr qýatyn qoldanbaıdy. Biz de sol jobaǵa uqsas modeldi osy festıvalge ákeldik. ıAǵnı, kún energııasy jáne jel generatorlarynyń qýaty arqyly jylyjaılardyń jumysyn jandandyrýdy kózdep otyrmyz. Biz qoldanyp otyrǵan jel generatorlary úsh qanatty nemese onyń ornyn basqan vertıkaldy generatorlar emes. Bizdiń tańdaýymyz - trýbınaly generatorlar», - deıdi Rýslan Tursynhanov.
Onyń sózine qulaq assaq, zamannyń ozyq ınnovatsııasy bolyp otyrǵan trýbınaly generatorlar qustarǵa da zııanyn tıgizbeıdi. Ekinshiden, generatorlardyń qanattary kóp jaǵdaıda ushyp ketip, adamdardy jaraqattap jatatyndyqtan, trýbınaly generatorlarda mundaı qaýip joq.
«Generatorlardy týra jylyjaıdyń janyna qoıyp qoıýǵa ábden bolady. Ádettegi jel generatorlarynda bar jıiligi tómen terbelistiń zııany trýbınaly generatorlarda bolmaıdy. Ádette, generatorlardan keletin jıiligi tómen terbelis 5-7 kılogertstik mólshermen adamnyń mıyna zııanyn tıgizetinin kóp adam bile bermeýi múmkin. Buǵan qosa ýltradybys aıtarlyqtaı densaýlyqqa kesirin tıgizýi yqtımal. Sondyqtan, jel generatorlarynyń trýbınaly túrinde mundaı máselelerdiń barlyǵy sheshilgen. Dese de, olardyń bir kemshiligi - jel generatorlaryn árdaıym jel soǵyp turǵan jaqqa baǵyttap otyrý kerek. Qarajat bolǵan jaǵdaıda biz trýbınaly jel generatorlaryn Reseıden tapsyrys berip ákeletin bolamyz», - deıdi úıdiń otaǵasy.
Tursynhanovtar jylyjaıdy qýat kózimen qamtý úshin «ekinshi ınnovatsııany» da qoldanbaq. ıAǵnı, eńbekqor otbasy geotermııalyq energııany paıdaǵa jaratpaq.
«Jerdi qazsańyz, júz metrge deıin tereńdikte turaqty aýa temperatýrasy +5...+8 aralyǵynda saqtalady. Aýanyń bul temperatýrasyn ysytatyn jylý sorǵysy arqyly tartyp alýǵa bolady Bul álemdik tájirıbede bar. Demek, jer asty aýa temperatýrasy jylý sorǵysyna kelip, kompressorlar arqyly 100-120 gradýsqa aınalady. Bul gradýs jylyjaıǵa taraǵansha 70 gradýspen túsedi. Bul aýa temperatýrasy jylyjaıdy jyly eden arqyly jylytýǵa múmkindik beredi», - deıdi ol.
Al osy turǵyda kompressor jumys atqaryp turýy úshin jylý sorǵylaryna qýat kózi qaıdan alynady? Tóteden kelgen suraqqa Rýslan da tosylar emes.
«Uńǵymany 60 metr tereńge qazyp, onda qubyrlardy túsirý kerek. Osy qubyr arqyly atalǵan tereńdikke sý jiberiledi. Álbette, 60 metr tereńdikte sý jylıdy. Jumystyń qaǵıdatyn qarapaıym jeldetkishpen salystyrýǵa bolady. Jeldetkish jylý nemese salqyn aýa bólse, mundaı qubyrlar arqyly salqyn jel tómenge bólinip, jylyný arqyly qaıtadan jylyjaıǵa taratylady», - deıdi úıdiń otaǵasy.
Jylyjaıǵa qajetti qýat kózin Tursynhanovtar kún batareıalary arqyly da alýdy kózdeýde. Bul úshin arnaıy qurylǵy termomassalar kerek. Qystygúni kún batareıalaryn qoldanýdyń eshqandaı paıdasy bola bermeıtini belgili. Al jaz boıy termomassalarǵa jınalatyn qýat qys boıy termomassalar arqyly jylyjaıdyń paıdasyna jaraıtyn kórinedi. Sondyqtan, esep boıynsha qýattylyǵy 10 kılovattyq qana jel generatorlarynyń qaýqary 500 sharshy metrlik jylyjaıdy jylytýǵa qaýqarly eken.
«Jobamyz «Terrosovetým» dep atalady. Demek, terro - jer, solntse - kún, vetpen - jeldi meńzep otyrmyz. Jylyjaılardyń taǵy biri túri vegetarıı ádisi arqyly da turǵyzý oıymyzda bar. Vegetarıı ádisi boıynsha kúnshyǵys jaqqa beıimdele kele jylyjaıdyń soltústik jaǵy jylytylatyn bolady. Vegetarıı ádisinde monshanikindeı jylý taratqysh tastar jylyjaıdyń tómengi jaǵyna ornalastyrylady.
- Al qazirgi ýaqytta jylyjaılaryńyz qandaı ádispen jumys jasaýda?
- Qazirgi tańda tek bıologııalyq jylytqyshtar arqyly jylyjaıdy ustap otyrmyz. Demek, jer jarty metrdeı qazylǵannan keıin sol qabatqa maldyń tezegi men jelinbeı qalǵan shóbi aralastyrylyp, betine suıyqtyq quıylady da, onyń betine qunarly qabat jabylyp, osy aralasqan qabat jylý bóledi. Bul qosyndy topyraqqa jylý taratady.
- Sizder aıtyp otyrǵan ınnovatsııalar men tenologııalar Qazaqstanda bar ma?
- Biz aıtqan ınnovatsııalardyń barlyǵy qazirgi tańda álemniń túkpir-túkpirinde paıdaǵa asyp jatyr. Tek bul tehnologııalar Qazaqstanda joq. Demek, olar bólek-bólek jumys atqaryp jatqanymen, biz osynyń barlyǵyn biriktirýdi kózdep otyrmyz. Balamaly qýat kózderiniń barlyǵyn bir jylyjaıǵa biriktire alsaq, bul elektr energııasyz jumys atqaratyn jylyjaıǵa aınalady.
- Mundaı ozyq jylyjaılardy jasap shyǵarý úshin qansha qarajat kerek? Memlekettik sýbsıdııaǵa ótinim berip kórdińizder me?
- Qazirgi ýaqytta mundaı jylyjaıdy ornatý úshin aıtarlyqtaı qarajat kerek. Trýbınalardy bir-birden satyp alyp, jeke qoldanǵannan eshqandaı paıda joq. Sýbsıdııa suramadyq. Álbette, memleket aqsha bólse, jumys atqarýǵa daıynbyz. Nátıjeniń ońdy bolaryna senimimiz zor. Sebebi, Qazaqstanda buny áli eshkim qolǵa alǵan joq. Shamamen 1000 sharshy metrlik jylyjaıdy iske qosý úshin 25-30 mıllıon teńgedeı qarajat kerek. Qazir Pavlodardyń naryǵynda kúz bolsyn, kóktem bolsyn basqa jaqtan jemis-jıdek pen kókónister ákelinedi. ...Qazaqstannyń barlyq qalasynda solaı. Osyndaı 100 jylyjaı ornata alsaq, Astana halqy tutynatyn jemister men kókónisterdiń 10 paıyzyn óndire alar edik. Bizdiń aýylymyzǵa kelgen jańa ákim jobamyzǵa zor qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Eger jylyjaı boıynsha jyldar boıy jınaqtaǵan tájirıbemizdi iske asyra alsaq, búkil aýyl osy sharýaǵa aralasyp, jalpy naryqta jemisterdiń baǵasy arzandaı túser edi. Qysta da jańa ǵana pisken kókónister jazdaǵy baǵasynan qymbat bolmas edi.
- Eger Sizderge memleketten 25 mln. Teńge sýbsıdııa berilse, qoryqpaı isti júzege asyrýǵa kirisip keter me edińizder? Bir sózben aıtqanda, «kúıip ketýden» qoryqpaısyzdar ma?
- Táýekel túbi jel qaıyq - ótesiń de ketesiń. Qoldaý bolyp jatsa eshqandaı úreıimiz joq. Biz qandaı baǵytta jumys júrgizý kerektigin jaqsy bilemiz.