34 trln dollarlyq qaryz qapasy: elder nelikten AQSh-tyń memlekettik boryshyna ınvestıtsııa salady
AQSh-tyń memlekettik boryshy degenimiz ne jáne Amerıka qaryz alýǵa nelikten qumar?
AQSh memlekettik boryshynyń kezekte márte rekordtyq deńgeıge jetkeni týraly habarlama jańalyq emes, qalypty dúnıege aınalyp ketkendeı. «AQSh-tyń memlekettik boryshy shyrqaý shegine jetti», «Demokrattar men respýblıkashylar memlekettik borysh joǵary shegin kóterý týraly ymyraǵa keldi/kele almady», «AQSh Kongresi tarıhı defolttyń aldyn aldy». Dál osyndaı taqyryptarmen álemdik BAQ únemi túrlendire jazyp jatady.
AQSh-tyń memlekettik boryshy – bul federaldy úkimettiń óziniń kredıtorlary aldyndaǵy qaryzy. Al AQSh bıýdjettegi tapshylyqty jabý maqsatynda aqshany qaryzǵa alady. Qarapaıym tilmen aıtar bolsaq, federaldy úkimet salyqtar men ózge de túsimderden álde qaıda kóp qarajat jumsaıdy. Jáne de dál osy jaıt uzaq ýaqyttan beri jalǵasyp keledi. 2001 jyly sońǵy ret el bıýdjeti artyp qalǵan bolatyn. Ol kezdegi memleket borysh mólsheri 5,8 trln dollardy qurady. Sol kezden beri Qurama Shtattar túrdi daǵdarystar aıasynda memlekettik boryshyn arttyra túsip otyr. Barlyq qajetti shyǵyndardy – ınfraqurylym salý, medıtsına salasyn damytý jáne basqalaryna tólem jasaý úshin federaldy úkimet qaryzǵa aqsha alyp keledi.
Nátıjesinde Amerıkada álemdegi eń joǵary ataýly memlekettik borysh bar. Degenmen, memlekettik boryshtyń eldiń ishki jalpy óniminiń kólemine qatysy boıynsha álemde Japonııa kósh bastap tur – 256 paıyz. Al AQSh-ta onyń mólsheri 123,4 paıyz.
Elder nelikten AQSh-tyń memlekettik boryshyna ınvestıtsııa salady jáne ol qalaı jumys isteıdi?
AQSh óziniń shyǵyndaryna qaryzǵa aqsha alý úshin arnaýly borysh qaǵazyn – qazynashylyq oblıgatsııalaryn (aǵylshyn tilinde Treasury bonds nemese T-Bonds, sondyqtan da ony «trejerıs» dep te ataıdy – red. eskertpesi) ázirleıdi. Bul oblıgatsııalardy AQSh Qarjy mınıstrligi (AQSh Qazynashylyǵy) shyǵarady. Bul oblıgatsııalardy (qarapaıym sózben aıtar bolsaq, AQSh-qa eldiń bolashaqta paıyzben qaıtarý mindettemesi bar qaǵaz ornyna shynaıy aqsha berý – red. eskertpesi) jeke tulǵalar, kompanııalar, korporatsııalar, ınvestıtsııalyq qorlar, sondaı-aq ózge de memleketter satyp alady.
AQSh qazynashylyq oblıgatsııalarynyń kiristiligi naryqtaǵy ózgeristerge baılanysty aýytqyp turady. AQSh Qazynashylyǵynyń málimetine sáıkes, 2024 jylǵy 15 tamyzdaǵy jaǵdaı boıynsha ol mindettemelerdiń merzimine baılanysty jyldyq 3,79 paıyzdan 5,53 paıyzǵa deıin boldy. Biraq, AQSh baǵaly qaǵazdarynyń kiristiligi olardyń ınvestorlar úshin tartymdylyǵyndaǵy basty másele emes.
Mundaı jaǵdaıda atalǵan qazynashylyq baǵaly qaǵazdar nelikten ınvestorlar arasynda tanymaldyqqa ıe? Qarapaıym jaýap mynada: AQSh ekonomıkasy álemdegi eń úlken jáne AQSh ınvestorlar aldyndaǵy qaryzyn tóleı almaı qalýy múmkin gıpotetıkalyq stsenarıılerdiń yqtımaldyǵy shamaly.
Sarapshylar qandaı da bir eldiń memlekettik qaryzy týraly aıtqanda, ony ishki jáne syrtqy dep bóledi. Іshki – bul baǵaly qaǵazdardyń ulttyq valıýtasynda nomınatsııalanýy. Syrtqy – sheteldik valıýta.
AQSh memlekettik boryshynyń ereksheligi barlyǵynyń derlik ishki bolýynda. Óıtkeni qazynashylyq oblıgatsııalar AQSh dollarymen shyǵarylady. Dollardyń ózi de eldiń ishinde basylady. Sondyqtan ekonomıster elde naǵyz defolt (qaryz mindettemelerin óteýge dollardyń tapshylyǵy – red. eskertpesi) qaýpi tónip turmaǵanyna senimdi. Qarapaıym sózben aıtqanda, AQSh-tyń qazynashylyq oblıgatsııalaryna ınvestıtsııa salý arqyly ınvestor, kem degende, salynǵan qarajattyń qaýipsizdigine senimdi bola alady.
Inflıatsııa jáne saıasat
Salyqtardy kóterý nemese bıýdjet «jyrtyǵyn jamaý» úshin baspa stanogyn qosý múmkin bolyp turǵan kezde qaryz oblıgatsııalary ne úshin qajet? Qarapaıym jaýap - ınflıatsııa jáne saıasat. Amerıka úkimeti bıýdjettegi dál sol «jyrtyqty» mysaly, salyq júktemesin arttyrý arqyly jamaýy da múmkin. Degenmen, saıası turǵydan mundaı sheshim árqashan óte unamsyz qadam bolyp shyǵady. Sonymen qatar, bul adamdar aqshany az jumsaı bastaıtyn protsesti bastaıdy. Demek, bıznes az tabys tabady. Bıznes adamdardy jumystan shyǵara bastaıdy, olar aqshany odan da az jumsaı bastaıdy jáne taǵy basqalary.
Munan bólek, Federaldy rezerv júıesi ınflıatsııaǵa baılanysty bıýdjettegi «jyrtyqty» jamaýǵa qajetti somany shyǵarmaıdy. Taýarlar men qyzmetterdiń birdeı kólemi kezinde aqsha áldeqaıda kóp bolǵanda birinshi kezekte ne oryn alady? Bul jaǵdaıda sol taýarlar men qyzmetterdiń baǵasy kóteriledi. Al aqsha massasyn jaı ǵana shyǵaryp jiberý qalaǵan nátıjege ákelmeıdi. Onyń ornyna elder syrtqy naryqtan qaryz alýdy jón kóredi, sondyqtan olar baǵaly qaǵazdardy shyǵarady.
Qaı elder amerıkalyq memlekettik oblıgatsııalardy satyp alady?
Oblıgatsııalardyń edáýir bóligi amerıkalyq retteýshi – AQSh Federaldy rezervtik júıesinde. Biraq amerıkalyq oblıgatsııalardyń qundylyǵyn birqatar el moıyndaıdy. 2024 jyldyń sáýirindegi jaǵdaı boıynsha Japonııa AQSh memlekettik oblıgatsııalaryna 1,15 trıllıon dollar ınvestıtsııa salyp, amerıkalyq memlekettik qaǵazdardyń eń iri ustaýshysy bolyp qala berdi. Ekinshi orynda 770,7 mıllıard dollarmen Qytaı, úshinshi orynda 710,2 mıllıard dollarmen Ulybrıtanııa tur.
AQSh qaryz alýyn qashanǵa deıin jalǵastyrmaq?
Qaryzdy óteý boıynsha mindettemelerdi oryndaý múmkindiginiń joqtyǵy defolt táýekelimen baılanysty. El úshin defolt kredıtorlarǵa tóleýge óz qarajat bolmaǵan kezde paıda bolady jáne de bul oraıda memleket eski qaryzdaryn óteý úshin jańadan qaryz alý múmkindigin joǵaltady.
AQSh qazynashylyq oblıgatsııalary dollarmen nomınatsııalanǵan jáne ony ózderi basyp shyǵarady. Sondyqtan, Amerıkada bıýdjettegi «jyrtyqty» jamaý úshin is basyndaǵy úkimettiń jańa nesıeler alý múmkindigin shekteýge baǵyttalǵan memlekettik qaryzdyń shegi sııaqty qural bar. Bul shekti AQSh Kongresi bekitedi. 1940 jyldan beri AQSh-tyń memlekettik boryshtyń eń joǵary shegi 100 ret jýyq kóterilip, bar bolǵany 5 ret qana (barlyq jaǵdaı 1963 jylǵa deıin – red. eskertpesi) tómendetildi. Al kongresmender 2023 jyldyń mamyryndaǵy sońǵy sheshimimen ymyra josparyn bekitti. Oǵan sáıkes memlekettik boryshtyń eń joǵary shegi 2025 jyldyń 1 qańtaryna deıin tolyǵymen alynyp tastaldy. Biraq aldaǵy 10 jyldyń ishinde bıýdjet tapshylyǵy 1,5 trıllıon dollarǵa qysqartylýy tıis.
Sarapshylar memlekettik borysh joǵary shegine jetken jaǵdaıdaǵy Kongress úshin «shaıqas» sońǵy ýaqytta tek saıası sıpatqa ıe bolatynyna senimdi. Respýblıkashyldar men demokrattar bılikte kimniń bolýyna baılanysty bıýdjettiń mańyzdy áleýmettik-ekonomıkalyq shyǵystar bóligin qoldaý quralynan bir-birin aıyrýǵa tyrysady.
Shyndyǵynda, sarapshylar eger AQSh-qa defolt qaýpi tónse, onda onyń tek tehnıkalyq sıpatta oryn alaryna senimdi. Bul úkimette aqsha bar, biraq ony paıdalana almaıdy degendi bildiredi.
Álemdik ekonomıka úshin qandaı táýekelder bar?
Halyqaralyq valbta qorynyń boljamynsha, AQSh úkimetiniń qazirgi saıasaty kezinde Amerıkanyń memlekettik boryshy 2032 jylǵa qaraı JІÓ-niń 140 paıyzynan asýy múmkin. Esep avtorlary bul amerıkaldyq ta, jahandyq ta ekonomıkaǵa qaýip tóndiredi dep esepteıdi. Kez kelgen eldiń memlekettik boryshy tek sol memlekettiń ǵana problemasy sanalady, biraq tek AQSh jaǵdaıynda emes. Amerıka jaǵdaıynda álemniń qalǵan bóligi osal sanalady. Óıtkeni dollar negizgi saýda valıýtasy bolyp qala beredi.
Teorııalyq turǵydan alǵanda, AQSh-tyń memlekettik boryshynyń óte joǵary deńgeıi ınvestorlardyń alańdaýshylyǵyn týdyrýy múmkin. Bul óz kezeginde AQSh dollarynyń qunsyzdanýyna ákelýi yqtımal. Tájirıbede iri elder – AQSh-tyń qaryz oblıgatsııalaryn ustaýshylardyń ózderi ınvestıtsııalanǵan qarajattaryn saqtaý úshin osy eldiń qarjylyq-ekonomıkalyq turaqtylyǵyna múddeli.
2023 jylǵy kezekti yqtımal defolt qarsańynda jarııalanǵan Moody's Analytics esebinde sarapshylar AQSh-tyń defoltqa ushyraýy jahandyq ekonomıkadaǵy damýdyń kúrt baıaýlatatyndyǵyna, shıkizatqa suranysty quldyratatyndyǵyna senimdi. Sondaı-aq ol tizbekti reaktsııa arqyly problemaly elderde qaryz daǵdarysyn týdyrsa, álemdik qarjy naryqtaryndaǵy haos adam tózgisiz bolady.
Jalpy, AQSh dollary men osy el ekonomıkasynyń álemniń basqa elderine yqpal etý deńgeıiniń joǵary bolǵany sonshalyq, sarapshylar AQSh-ty únemi óziniń memlekettik qaryzyna qatysty jaǵdaıǵa barynsha durys qaraýǵa shaqyrady.
Sonymen qatar, qazirgi jaǵdaıda amerıkalyq taraptan aram oıyn elementterin baıqaý qıyn emes. ıAǵnı, el tehnıkalyq turǵyda ony óz betinshe jabýǵa múmkindigi bola tura kez kelgen aǵymdaǵy máselelerin sheshý úshin borysh mindettemelerimen naqty aqshany qaryzǵa alyp otyr. Múddeli elder bul máseleniń sheshimin dollarsyzdandyrý úderisinen kóredi.