30 jyl: Qazaqstannyń shekara qyzmeti týraly ne bilemiz
Shekara qyzmetiniń tarıhy
Memlekettik shekaranyń beriktigi – eldiktiń basty belgileriniń biri. Búginde Qazaqstannyń ulan-ǵaıyr shekarasy shegendelgen. Elimiz táýelsiz bolǵan 1991 jyldyń jeltoqsanynan keıin irgeli memlekettiń shekarasyn kúzetý kún tártibine qoıyldy. Osy maqsatty júzege asyrý úshin 1992 jyldyń 18 tamyzynda Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy UQK Shekara qyzmeti quryldy. Alaıda aıtýly data Qazaqstannyń memlekettik merekeler kúntizbesine 2012 jylǵy 29 tamyzda ǵana engizildi. Ulttyq shekara áskerlerin qurý keńes-qytaı jáne keńes-aýǵan ýchaskelerinde memlekettik shekarany qorǵaǵan KSRO Shekara áskerleri Shyǵys shekara okrýginiń negizinde júzege asyryldy.
Elimiz Reseı, Qytaı, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Túrikmenstanmen shektesedi. Respýblıkanyń qurlyqtaǵy memlekettik shekarasynyń jalpy uzyndyǵy – 13 402 km, sý shekarasy – 1730 km.
Memlekettik shekarany anyqtaý sharalary 1992 jyldan bastalyp, 2005 jylǵa deıin basty úsh baǵyt boıynsha júrgizildi. Qytaımen shekaralyq máselelerdi retteý 1992 jyly qolǵa alyndy. Eki el arasyndaǵy shekaralardy delımıtatsııalaý týraly kelissózderdiń qorytyndysy retinde bes halyqaralyq kelisimshart jasaldy. Onda Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy shekara syzyǵy naqtylanyp, arnaýly sıpattama jasaldy. 2002 jyldyń mamyrynda qol qoıǵan Qazaqstan–Qytaı memlekettik shekarasyn demarkatsııalaý týraly hattamada onyń uzyndyǵy 1782 shaqyrym dep kórsetildi. Osylaısha, júzdegen jyldar boıy moıyndalmaı kelgen bizdiń terrıtorııalyq tutastyǵymyzdy kórshimiz moıyndady, kelisimge keldi. Qytaımen shekaralas on bes memlekettiń ishinde QHR úkimetiniń kelisimimen tolyqtaı shekara máselesin tııanaqtap alǵan jalǵyz memleket bolsa, ol – Qazaqstan.
Keńes Odaǵy kezinde odaqtas respýblıkalardyń arasyndaǵy shekara ishki ákimshilik-aýmaqtyq shekara retinde belgilenip, tek kartalarda ǵana kórsetiletin. Shekara boıynda eshbir bólý syzyǵy bolmaǵan. 1999 jyldyń qyrkúıek aıynda Qyrǵyzstan, Reseı, Túrikmenstan jáne Ózbekstan Respýblıkasymen aradaǵy memlekettik shekarany delımıtatsııalaý jónindegi úkimettik komıssııa quryldy. Komıssııa jumysynyń nátıjesinde bul máseleler tolyǵymen rettelip, sheshimin tapty. Qyrǵyzstanmen shekara 1242 shaqyrymdy, Túrikmenstanmen – 426, al Ózbekstanmen 2351 shaqyrymdy qurady. Al Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy shekara álemdegi qurlyqpen úzdiksiz júretin eń uzyn shekara. Onyń jalpy uzyndyǵy — 7591 shaqyrym. Shekara boıyn delımıtatsııalaý Kaspıı teńiziniń jaǵasynan bastalyp, Edil ózeniniń shyǵysy boıyn jaǵalaı, Saryarqa men Sibir jazyǵynyń ortasynan ótip, Qazaqstan, Reseı, Qytaı irgeleri túıisetin tusta, Altaı taýynyń eń bıik jotalaryna jete aıaqtalady. Memlekettik shekara týraly eki el arasyndaǵy alǵashqy hattama 1998 jyly resimdeldi. Eki el Prezıdentteri 2005 jyldyń qańtarynda «Qazaqstan-Reseı memlekettik shekarasy týraly» kelisimge qol qoıdy. Bul elimizdiń memlekettik aýmaǵyn bekitý boıynsha mańyzdy qadam edi. Osylaısha, Qazaqstan – Reseı memlekettik shekarasyn halyqaralyq quqyqtyq turǵydan resimdeý úrdisine eń basty núkte qoıyldy.
Qazirgi tańda shekara qyzmetiniń basty mindetteriniń qataryna memlekettik shekara jáne baqylaý-ótkizý beketterindegi rejımdi qamtamasyz etý, memlekettik shekara týraly halyqaralyq kelisimderden týyndaıtyn mindettemelerdi, onyń ishinde delımıtatsııalaý, demarkatsııalaý jáne redemarkatsııalaý týraly mindettemelerdi oryndaýǵa qatysý, elimizdiń qorǵanys jáne ulttyq qaýipsizdik salasyna qatysty mindetterdi sheshý, memlekettik shekarada memlekettiń ekonomıkalyq múddesin qorǵaýǵa atsalysý, quqyq qorǵaý organdarymen birlese otyryp qorshaǵan ortany jáne mıgratsııalyq zańdylyqtardy saqtaýdy qosýǵa bolady.
Shekaradan ótkizý pýnktteri
Memlekettik shekara arqyly adamdardy, kólik quraldaryn, júkter men taýarlardy ótkizý Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna jáne ratıfıkatsııalaǵan halyqaralyq sharttarǵa sáıkes ashylǵan ótkizý pýnktterinde, sondaı-aq QR Úkimeti aıqyndaıtyn, Memlekettik shekara arqyly ótkizý júzege asyrylatyn ózge de oryndarda júrgiziledi. Ótkizý pýnktterin ashý (jabý), olardyń jumys isteýi (paıdalanylýy), olardy sanattarǵa bólý, jikteý, jaılastyrý qaǵıdalaryn, sondaı-aq olardyń jumysyn tehnıkalyq jaraqtandyrý jáne uıymdastyrý boıynsha talaptardy Úkimet aıqyndaıdy.
Ótkizý pýnktterinde shekaralyq, kedendik, kóliktik, sanıtarııalyq-karantındik, veterınarııalyq, fıtosanıtarııalyq baqylaýdy uıymdastyrý úshin óz quzyreti sheginde jaýap beretin baqylaýshy organdardyń bólimsheleri ornalastyrylady. Sondaı-aq Memlekettik shekara arqyly ótkizý júzege asyrylatyn ózge de oryndarda adamdardy ótkizgen kezde Memlekettik shekara retinde pasporttyq baqylaý syzyǵy qoldanylady.
Elimizde shekara perımetri boıynsha 101 ótkizý pýnkti jumys isteıdi, onyń ishinde:
avıatsııalyq - 19;
avtomobıl - 51;
temir jol - 27;
teńiz - 3;
ózen - 1.
UQK baspasóz qyzmetiniń málimetinshe, shekara qyzmeti bıyl 170 birlikten astam oq-dárini, 8 myń birlikten asa sýyq qarý men elektrlik esten tandyrý quraldaryn shekara arqyly ótkizý áreketi kezinde tárkilep, oqsyz atylatyn qarýdy áketýdiń 2 faktisiniń jolyn kesken. Tek sońǵy aptada shekaralyq baqylaý júrgizý kezindegi tekserý is-sharalary nátıjesinde 60 ańshylyq jáne 6 zaqymdaıtyn oq, qoldan jasalǵan 2 pyshaq anyqtalǵan. Barlyq jaǵdaılarda ustalǵan adamdar men kólikter protsessýaldyq sheshimder qabyldaý úshin quzyreti boıynsha ishki ister organdaryna tapsyrylǵan.
Shekaradaǵy áskerı qyzmetshilerdiń áleýmettik jaǵdaıy qalaı?
2021 jylǵy 1 qańtardan bastap áskerı qyzmetshilerdiń jalaqysy orta eseppen – 75 %, al shekara bólimshelerinde tipti 110 %-dan astamǵa kóterilgen. Memleket esebinen áskerı qyzmetshiler men olardyń otbasy múshelerin medıtsınalyq qamtamasyz etý júzege asyrylady. Sonymen qatar kúntizbelik esepteýde keminde 8 jyl qyzmet atqarǵan sarbaz (matrostar), serjant (starshınalar) laýazymdarynda kelisimshart boıynsha áskerı qyzmet atqaryp júrgen áskerı qyzmetshilerdiń Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda aqyly negizde oqýǵa jumsalǵan shyǵyndaryn oqytý qunynyń 50 paıyzy mólsherinde bıýdjet qarajaty esebinen ótep alýǵa quqyǵy bar. Shekara bólimsheleriniń, ákimshilik jáne turǵyn úı ǵımarattarynyń jańa keshenderin salý máseleleri josparly túrde sheshilýde. 2004-2018 jyldar aralyǵynda shamamen 68 nysan (ofıtserlik jáne serjanttyq quramdaǵy turǵyn úıler, shekara bólimsheleri, ótkizý pýnkteri, áskerı qalashyqtar) salynyp, paıdalanýǵa berilgen.
Shekara qyzmetiniń akademııasyna qalaı oqýǵa túsýge bolady?
Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq qaýipsizdik organdarynyń joǵary bilim berý oqý baǵdarlamalaryn júzege asyratyn áskerı, arnaýly oqý oryndaryna oqýǵa irikteý jáne qabyldaý tártibi «Arnaýly memlekettik organdary týraly» QR Zańynyń 10-babymen jáne UQK Tóraǵasynyń 2016 jylǵy 13 qańtardaǵy №2 buıryǵymen reglamenttelgen. UQK Akademııasy qabyldaýdy mynadaı oqý baǵdarlamalary boıynsha júrgizedi: joǵary bilim baǵdarlamasy boıynsha (oqý merzimi – 4 jyl), mamandyǵy – qarsy barlaý qyzmeti; oqý merzimi qysqartylǵan joǵary bilim berý baǵdarlamasy boıynsha (oqý merzimi – 2 jyl), mamandyǵy – qarsy barlaý qyzmeti, aqparatty qorǵaýdy uıymdastyrý jáne tehnologııasy; qosymsha bilim baǵdarlamasy boıynsha, qaıta daıarlaý kýrstary (oqý merzimi – 6 aıdan kem emes). Sonymen qatar oqý ornynda Komıtettiń jumys isteıtin qyzmetkerleri úshin magıstratýra jáne doktorantýra baǵdarlamalary boıynsha oqytý bar.
Qazaqstan Respýblıkasynyń UQK Akademııasyna nemese shetel memleketteriniń bilim berý uıymdaryna oqýǵa túsýge mynalar quqyly:
- joǵary bilim berýdiń oqý baǵdarlamalary boıynsha (oqý merzimi - 4 jyl) oqýǵa túsetin jyly on jeti jasqa tolǵan, biraq jıyrma bir jastan aspaǵan (áskerı qyzmet ótkermegen) azamattar. Áskerı qyzmet ótkergen azamattar jıyrma tórt jastan bastap qabyldanady. Jıyrma bes jastan bastap áskerı qyzmetshiler ne bolmasa arnaýly memlekettik organdarda qyzmet ótkerip júrgen qyzmetkerler qabyldanady;
- oqytý merzimi qysqartylǵan joǵary bilim berý baǵdarlamalary boıynsha (oqý merzimi – 2 jyl) joǵary bilimi bar, oqýǵa túsetin jyly keminde jıyrma eki jasqa tolǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary;
- qosymsha bilim berý baǵdarlamasy boıynsha (oqý merzimi – 6 aıdan kem emes) joǵary bilimi bar, oqýǵa túsetin jyly keminde jıyrma eki jasqa tolǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary.
Ulttyq qaýipsizdik organdary oqý oryndaryna túsýge tilek bildirgen kandıdattar oqýǵa túsetin jyldyń aldyndaǵy jyldyń 1 qarashasyna deıin turǵylyqty jeri nemese jumys orny ornalasqan jeri boıynsha UQK organdaryna testileýdi qaı tilde tapsyratynyn jáne qaı tilde bilim alatynyn kórsete otyryp, erkin nysanda ótinish beredi.
Qoryta kele, memlekettik shekaraǵa baılanysty máseleler elimizdiń ishki jáne syrtqy saıasatynda aıryqsha oryn alatyny aıqyn. 30 jyldyń ishinde memleketimizdiń shekarasy shekara qyzmeti zaman talaptaryna saı ınnovatsııalyq tehnologııalar, zamanaýı elektrondy júıelerdi qoldana otyryp qyraǵy kúzetýde. Sondaı-aq ártúrli qurylǵylar jáne qondyrǵylarmen bekemdelip, olardyń únemi jetildirilýine baılanysty jolaı jańalaryna aýystyrý qolǵa alynǵan. Shekara qyzmetiniń jeke quramy Qazaqstan Prezıdenti men halqy qoıatyn talaptarǵa saı, bizdiń shekaramyzdy kez kelgen qolsuǵýshylyqtan qorǵaýda qyraǵylyq tanytady dep senemiz.
Foto: ustinka.kz