2001/09/11 - Adamzat umytpaıdy
Bilgen saıyn, memleketter «Ál-Kaıdany» laǵnettegen saıyn halyqaralyq terrorıstik uıymnyń dymy quryp, tynysy tarylǵan joq, kerisinshe, materıaldyq, qarjylyq múmkindikteri de keńeıip, teksiz tamyry ártúrli óńirlerge tarmaqtalyp, qasiret qaýpi qanat jaıa bastady. Eń aqyry el-elde qaýipsizdik, ekstremızm men radıkaldanýǵa qarsy qımyl, terrorızmmen kúres máselesi birinshi kezekke shyǵyp, memleketterdiń kúsh qurylymdarynda terrorızmmen shyndap kúresetin arnaıy bólimder ashyla bastady.
Adamzat tarıhyndaǵy eń qaraly kúnniń birine búgin 15 jyl tolyp otyr. Osy 15 jyldyń ishinde álemde ne ózgerdi? Kúlli dúnıe memleketteri úshin birinshi jaýǵa aınalǵan terrorızmnen qalaı qutylýǵa bolady? Qarapaıym halyqtyń qaýipsizdigin qalaı qamtamasyz etken tıimdi? Árıne, bundaı tizbektelgen suraqtarǵa jaýap berý eń kúrdeli másele. Degenmen, osy 15 jyl ishinde qansha aıyptala aıtylyp, qaýiptiń sulbasy anyqtalǵanymen, terrorısterdiń jalpylama portreti aıqyn túzilgenimen, onymen kúres te tym kúrdelenip ketti. Qazir Taıaý Shyǵystaǵy kún saıynǵy dúmpýden qulaq tunady. Ásirese, Irak, Sırııa sekildi bir kezdegi gúldengen ólkelerden keletin habarlarǵa qulaq túrseńiz, jarylyssyz, terrorıstik aktilersiz aqparattar aıtylmaıtyn da bolyp bara jatyr. Óıtkeni, bul óńirge 2013 jyldan bastap «Ál-Kaıda» terrorıstik tobynyń qurylymy retinde kózge kóringen DAISh lańkestik uıymy ornyqqan. Uıym 2014 jyldyń maýsymynan bastap Irak jáne Sırııa aýmaǵynda halıfat qurylǵanyn jarııalady. Qazirgi tańda terrorlyq uıymdardyń ishindegi eń qaýiptisi sanalatyn DAISh jahandyq jelini paıdalanyp, óz qatarlaryn álemniń kóptegen elderindegi jastarmen, jankeshtilermen tolyqtyrýda.
Alaıda, dúnıeniń óńirlerin dúrkiretken qaýipsizdik oshaqtary, sodyrlar jelisiniń shoǵyry birshama anyq bolǵanymen, ony quryqtaýda álem elderi áli de alaýyzdyq jasap keledi. Álem derjavalary, sonyń ishinde alpaýyt AQSh, susty Reseı, tegeýrindi Túrkııa áskerıleri qansha jaqtan atqylasyp jatyrmyz dese de, bir kezdegi «Ál- Kaıdanyń» izin basqan sodyrlardyń júıesin túbirimen talqandaı alǵan joq. Esesine DAISh atanǵan sodyrlar tobyry álemniń kez kelgen túkpirine terrorıstik aktiler uıymdastyra alatynyn barynsha baıqatyp keledi.
Osylaısha, 2001 jylǵy «Ál-Kaıdanyń» álegi qazir Taıaý Shyǵys elderindegi jıhadtyq terrorızm beınesinde beleń aldy. Beleń alyp qana qoıǵan joq tutas júıe qura alǵan olar, 2009-2014 jyldar aralyǵynda Arabstanǵa jaıylyp, aqyry 2014 jyly Levant (Kıpr, Mysyr, Irak, Izraıl, Iordanııa, Lıvııa, Palestına, Sırııa) memleketterinde radıkaldyq jáne ekstremıstik toptardy kúsheıtý arqyly belgili bir aýmaqtyq basqarý qurylymyn qurdy.
Ulttyq qaýipsizdikke qater tóndiretin, beıbit halyqty qanǵa boıap, úreılendiretin kez kelgen terrorlyq árekettiń artynda jat pıǵyldaǵy belgili bir toptyń nemese terrorshyl uıymnyń turatyny anyq. Osydan on bes jyl burynǵy árekettiń artynda sol biz joǵaryda sóz etken «Ál-Kaıda» turdy. Sol oqıǵadan keıin álemdegi «nómiri birinshi terrorıst» atanǵan Ýsama ben Laden jetekshilik etken bul uıym -1990 jyly Aýǵanstanda Keńes áskerine qarsy kúresken modjahedterdi qoldady jáne 1996 jyldan bastap AQSh, Izraıl jáne olardyń odaqtastaryna qarsy «qasıetti soǵys» (jıhad) jarııalady. Atalǵan uıym 1998 jyly 7 tamyzda Naırobı qalasynda (Kenııa) jáne Dar-es-Salam qalasynda (Tanzanııa) AQSh elshilikterindegi jarylystardy, 2000 jyly qarashada Iemende amerıkalyq «Koýl» esmınetsine shabýyldy uıymdastyrdy. Jalpy, AQSh-ta 2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi terrorlyq áreketter, basqa da eń iri degen terrorlyq aktiler osy uıym sodyrlarynyń qolymen jasalyp keldi. «Ál-Kaıdanyń» basty maqsaty - ıslamdyq jáne ıslamdyq emes memleketterdiń aýmaqtaryn biriktiretin ýtopııalyq memleket qurý. Bul uıymnyń izin qazir Taıaý Shyǵystyń ǵana emes álemniń tynyshyn alǵan DAISh basyp otyr. Aımaqtarda basqasha árekettengenimen, osy uıymnan qoldaý tabatyn qurylymdar da joq emes.
Endeshe álem elderin eleń etkizgen sondaı terrorıstik aktileriniń birazyna toqtalyp ótsek.
2001 jylǵy 11 qyrkúıektegi AQSh-ta oryn alǵan terakt.
2996 adam qaza tapty. «Ál-Kaıda» terrorıstik uıymynyń lańkesteri jolaýshylar ushaǵyn basyp alyp, eki ushaqty Nıý-Iorktegi eki záýlik munaraly Dúnıejúzilik saýda ortalyǵyna soqtyrdy. Sodyrlar basyp alǵan jáne bir ushaq Pentagonǵa baǵyt alsa, tórtinshi ushaq Shanksvıll qalasynyń mańyna qulaǵan bolatyn. Eń iri terrorıstik aktiniń saldarynan 2 myń 996 adam qaza boldy, 6 myńnan astamy jaralandy.
2002 jyldyń 12 qazanyndaǵy Indonezııadaǵy terakti
Indonezııanyń Balı aralyndaǵy kýrortty qala Kýtada túngi klýbqa jasalǵan terrorıstik aktiden 202 adam qaza boldy. Onyń 164-i sheteldik týrıster bolatyn. Teraktige qatysy bar degen kúdikpen 30 adam tutqyndalǵan. Indonezııa soty 2003 jyly teraktini «Djamaa Islamııa» terrorıstik uıymy jasady dep moıyndady.
Dýbrovkadaǵy qyrǵyn
2002 jyldyń 23 qazanynda Máskeýdiń Dýbrovkasyndaǵy teatr ortalyǵyn terrorıster basyp aldy. Úsh kúnge jalǵasqan kelissózderden soń teatr ǵımaratynan kepilge alynǵan adamdardy bosatý operatsııasy bastalyp, nátıjesinde barlyq terrorıster óltirildi. Ókinishke qaraı 130 adam qaza boldy. Oqıǵa barysynda Movsar Baraev bastaǵan arasynda áıelder de bar sheshen terrorısteri ózderin jankeshti retinde jarııalap, Reseı bıliginen Sheshenstannan áskerin shyǵarýdy talap etken bolatyn.
Beslandaǵy bassyzdyq
Reseı Federatsııasy Soltústik Osetııa-Alanııadaǵy Beslan qalasynda 2004 jyldyń 1 qyrkúıeginde bilim kúni merekesi ótip jatqan mektepti basyp alǵan sodyrlar da qarapaıym adamdardyń qanyn tókti. Eki kún boıy kelissózderden soń 3 qyrkúıekte mektepte atys bastalyp, kepilge alynǵan beıbit turǵyndardyń basym bóligi bosatylǵanymen 335 adam qaza tapqan edi. Olardyń arasynda 186 bala, 17 muǵalim, FQQ 10 qyzmetkeri de qurban boldy.
Boko-Haramnyń qurbandary
2014 jyldyń 5-6 mamyrynda Nıgerııanyń Borno shtatyna qarasty Gamborý qalasynda oryn alǵan túngi shabýyldan 300-den astam adam ajal qushty. Boko-Haram terrorıstik uıymy qalanyń basym bóligin qıratty. Sodyrlar qala turǵyndaryn óltirip, olardan janushyra qashqandar tipti kórshiles Kamerýn memleketine qaraı bas saýǵalaǵan.
Mýmbaıdaǵy qyrǵyn
Úndistannyń Mýmbaı qalasynda 2006 jyldyń 11 shildesinde terrorıster áreketinen 209 adam merqaza boldy. Atap aıtqanda, terrorıster Mýmbaıǵa qatynaıtyn qala mańyndaǵy jolaýshylar poıyzynyń jeteýine jarylǵysh zattardy jasyryp, keıinnen birinen soń birin iske qosqan. Terakt keshki qarbalas sátte júzege asty. 209 adam qaza bolyp, 700-den astamy japa shekti.
2015 jyldyń 31 qazanynda reseılik Metrojet («Kogalymavıa») avıakompanııasyna qarasty Airbus A321-231 ushaǵymen jasalǵan Sharm-esh-Sheıh (Egıpet) Sankt-Peterbor reısi de terrorıster áreketinen jaryldy. Ushaq bortynda bolǵan barlyq 224 adam qaza boldy.
Sońǵy jyldary qaýipsizdik deńgeıi joǵary Eýropanyń iri qalalary da terrorısterdiń nysanyna aınala bastady. Brıýsseldegi, Parıjdegi birneshe qaıtalanǵan lańkester áreketi de sonyń aıǵaǵy. Eýropanyń bul qalalary qanshalyqty qaýipsizdigin qymtaǵanymen, sanasy ýlanǵan sodyrlar alǵan betinen qaıtpaıtynyn kórsetti. Jan túrshigerlik mundaı oqıǵa aǵymdaǵy jyly Frantsııanyń Nıtstsesindegi ortalyq kóshede Bastılııanyń alynǵan kúnin merekeleý barysynda oryn aldy. Kýrortty qalada merekelik kóńilmen qydyrystap júrgen adamdar tobyn jankeshti júk kóligimen basyp, janshydy. Saldarynan seksennen astam adam ajal qushty.
Jalpy sońǵy jyldary terrorıstik aktilerden qaza bolǵan adamdar sany esh kemimegen, kerisinshe ósip otyrǵanyn qanǵa malynǵan tsıfrlar da kórsetip otyr. Máselen, sarapshylar esepteýinshe, 2014 jyly álemde terrorıster qolynan qaza tapqandar sany 32,6 myń adamdy quraǵan. Bul 2013 jylmen salystyrǵanda 80 paıyzǵa joǵary. Al osynaý qurbandardyń jartysynan astamy «Boko Haram» men DAISh terrorıstik uıymynyń áreketinen kóz jumǵan. Sonymen bir mezgilde, sarapshylar terrorızmniń sońǵy ýaqytta óte shapshań beleń alǵanyn da alǵa tartady. Lańkestik áreketterdiń eń joǵary shoǵyry retinde Sırııa, Irak, Aýǵanstan, Nıgerııa men Pákistan atalady. Sonyń ishinde qazirdiń ózinde kún saıyn bolmasa da apta saıyn beıbit qurbandardyń qasiret kóz jasyn tógip jatqan Iraktyń jaǵdaıy eń aýyr bolyp otyr.