1991 jyl 1 jeltoqsan. Tuńǵysh Prezıdent saılaýy qalaı ótti
Bul kún - qazaq halqynyń alǵash ret erkin bildirip, óz bıligin ózi tańdap, derbestigin demokratııalyq saılaý arqyly maquldaǵan kún. Rasynda da dál osy kúni Qazaqstan tarıhynda alǵash ret naǵyz demokratııaǵa sáıkesetin búkilhalyqtyq saılaý ótti, halyq óziniń bolashaǵyn, memlekettiń bolashaǵyn Prezıdentke senip tapsyra alatynyn alǵash ret sezindi. Osylaısha, 1991 jyldyń 1 jeltoqsanynda Qazaqstannyń memlekettik tarıhynda jańa qoǵamdyq-saıası kezeńge qadam jasaldy. Saılaý nátıjesi de Qazaqstannyń Táýelsizdikti jarııalaýyn kún tártibiniń kezekti mańyzdy máselesi retinde shyǵardy. ıAǵnı, Táýelsizdik tarıhyndaǵy eń sheshýshi qadamnyń biri - Tuńǵysh Prezıdent saılaýy edi.
«QazAqparat» HAA osynaý taǵdyrsheshti saılaý barysyna sholý usynady. Eskere ketetin jaıt, sholýǵa 1991 jyldyń jeltoqsan aıyndaǵy eldiń basty gazetinde jarııalanǵan QazTAG aqparattary jáne QR Prezıdenti Keńsesiniń bastyǵy Mahmud Qasymbekovtiń estelikteri paıdalanyldy.
* * *
1991 jyldyń 16 qazanynda Joǵarǵy Keńes «Qazaq SSR Prezıdentin saılaý týraly» zańdy qabyldady. Osy zańmen birge 1991 jyldyń 1 jeltoqsanyn Qazaq SSR Prezıdentin saılaý kúni retindeı belgilegen qaýly da shyqty. Osylaısha Qazaqstan tarıhynda tuńǵysh ret Respýblıka basshysyn jalpyǵa birdeı, teń jáne tóte saılaý quqyǵy negizinde jasyryn daýys berý arqyly tańdaýǵa jaǵdaı jasaldy.
Aıta keterligi, Prezıdent laýazymyna úmitker retinde saılaýǵa 3 kandıdat nıet bildirgen bolatyn. Olar: Nursultan Nazarbaev, Oljas Súleımenov jáne Hasen Qoja-Ahmet. Keıinnen saılaý kúnine az qalǵanda aqyn, qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenov Nursultan Nazarbaevty qoldaıtynyn málimdep, saılaýdan óz kandıdatýrasyn alyp tastady. Al Hasen Qoja-Ahmet ózin qoldaıtyn saılaýshylardyń eń tómengi shegin jınaı almaı, Ortalyq saılaý komıssııasy ony tirkeýden bas tartty.
Osylaısha, Nursultan Nazarbaev is júzinde birden-bir kandıdat bolyp shyqty.
Tuńǵysh Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasy
Saılaýǵa kiriskennen bastap Nursultan Nazarbaevtyń saılaýaldy baǵdarlamasy jarııa etildi. Onda halyq osynaý kúrdeli kezeńdegi qordalanǵan máseleler boıynsha negizgi ári kóptegen suraqtarǵa jaýap alǵan bolatyn. Prezıdenttiń saılaýaldy baǵdarlamasyndaǵy tezıster mynalardy qamtydy:
1. Bizdiń órkenıetti qoǵamǵa qadamymyzdyń basty tetigi - memlekettik egemendikti júzege asyrý, básekelestik pen ártúrli menshik formasyna negizdelgen áleýmettik naryqtyq ekonomıkany qalyptastyrý, sonymen qatar, tereń reformalar jáne ómirimizdiń basqa da qyrlaryn demokratııalandyrý. Qazaqstannyń memlekettik egemendigin naqty mazmunmen tolyqtyrý - progressıvti qaıta qurý men búkil respýblıka halqynyń ál aýqatyn jaqsartý.
2. Qazaqstannyń egemen táýelsiz memlekettermen dostastyqta bolýy kópultty halqymyzdyń múddesine jaýap beredi. Dál sondyqtan da keleshek saıası odaqtyń negizin qalyptastyrýǵa kóp kúsh jumylyp otyr.
3. Ótken kezeńniń oqshaýlaný jaǵdaıynan shyǵyp, álemdik qaýymdastyqqa jaqyndap, etene aralasý - respýblıkany damytýdyń jáne bir mańyzdy sharty. Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy negizgi baǵyttarynyń biri barlyq kórshilermen jáne shet memlekettermen dostyq qarym-qatynasty nyǵaıtý, biryńǵaı eýrazııalyq ekonomıkalyq, ıntellektýaldyq jáne mádenı keńistik qurýǵa belsene qatysý, memlekettik jáne aýmaqtyq tutastyqty qamtamasyz etý, respýblıka terrıtorııasy men ekonomıkasyn demılıtarızatsııalaý bolyp tabylady.
4. Naryqtyq qatynastarǵa kóshý - bizdiń strategııamyz ben ekonomıkalyq damýymyzdyń negizgi bóligi.
Bul rette jeke kásipkerlikti qoldaý, naryqtyq tetikterdi shapshań quryp, engizý mańyzdy, adamdar áleýmettik masyldyqtan arylyp, óziniń jaǵdaıyna jaýapkershilik sezimi oıanýy, kásipkerlikke belsene aralasyp, iskerlikti jandandyrý úshin aýyldaǵy jer jáne óndiristik qatynastardy reformalaý úderisin shapshańdatý kerek. Memlekettiń tikeleı qorǵaýynda negizinen eńbekke jaramsyz jáne qoǵamnyń az qamtylǵan músheleri, eń birinshi kezekte soǵys jáne eńbek ardagerleri, jastar men balalar, múgedekter qalady.
5. Qazaqstanda aıryqsha alańdatarlyq ekologııalyq ahýal qalyptasyp otyr. Prezıdent jarlyǵymen qazaq jerinde ıadrolyq qarýdy synaqtan ótkizý toqtatyldy. Aral men Semeı óńiriniń, ónerkásiptik ortalyqtardyń problemalaryn keshendi túrde sheshý, tabıǵı baılyqtardy, áýe jáne sý basseınderin qorǵaý úshin memlekettik organdardyń, ǵylymı jáne medıtsınalyq mekemelerdiń kúshteri jumyldyrylady. Ekologııalyq jutty joıýǵa halyqaralyq uıymdardy, ǵalymdar men iskerlik ortany tartý úshin qoldan kelgenniń barlyǵy jasalady.
6. Saıası júıe men memlekettik qurylymdarda tıisti reformalar júrgizilmeı turyp, salmaqty ekonomıkalyq qaıta qurýlarǵa qadam jasaý múmkin emes.
Osyny túsine otyryp jáne parlamentpen, turaqtylyq pen azamattyq jáne ultaralyq kelisimdi qoldaıtyn barlyq qoǵamdyq qozǵalystarmen, partııalarmen birlese otyryp, men Qazaqstandy naǵyz demokratııalyq quqyqty memleket retinde bekitý úshin kúresemin, onda kúshti ári tıimdi atqarýshy bılik zań shyǵarý jáne sot bıligi tarmaqtarymen birlese úılesimdi jumys istep, al adam quqyqtaryna senimdi túrde kepildikter beriletin bolady.
7. Men úshin tatý-tátti ultaralyq qatynastardy, halyqtar arasyndaǵy senim men dostyqty saqtaýdan artyq mańyzdy mindet bolǵan emes bolmaıdy da! Onsyz biz eshteńege qol jetkize almaımyz. Ulttyq memlekettilikti nyǵaıtý úshin, qazaq halqynyń taǵdyry úshin ózimniń jaýapkershiligimdi sezine otyryp, men árqashan halqymnyń mádenıeti, tili men tarıhyn órkendetýge qyzmet etetin bolamyn. Sonymen birge, Qazaqstannyń Memlekettik egemendigi týraly deklaratsııaǵa sáıkes, respýblıkamyzda onyń barlyq azamattaryna teńdeı jaǵdaı jasalýyna, mádenıetterdiń, tilder men dástúrlerdiń erkin damýyna barlyq kúsh-jigerimdi jumsaımyn.
8. Qaıta qurýlardy tereńdete júrgizý tutastaı qoǵam, jekelegen árbir azamattar tarapynan túsinistikti, sondaı-aq qajyrly eńbekti, qatal tártip pen joǵary uıymdastyrýshylyqty talap etedi. Men óz qyzmetimde kópultty Qazaqstan halqyna, halyq bıligi arqyly saılanǵan organdarǵa, aǵa urpaqtyń tájirıbesi men jastardyń qýatyna, alýan túrli oılaıtyn adamdarǵa arqa súıep, batyl da quzyretti sheshimder qabyldaıtyn bolamyn.
Aıta keterligi, QazTAG 26 qarashada «Qoǵamdyq pikirdi zertteý» respýblıkalyq ortalyǵy júrgizgen saılaýshylardyń kóńil kúıine áleýmettik zertteýler nátıjesin jarııa etti. «Búgin jarııa etilgen málimetter boıynsha suralǵandardyń 89 paıyzy Qazaqstannyń birinshi laýazymdy tulǵasy dárejesinde Nursultan Nazarbaevty kórgisi keledi. Respýblıkanyń basqa tanymal tulǵalary arasynda aqyn Oljas Súleımenov te úlken qoldaýǵa ıe. Ony respondentterdiń 2,5% qoldady. Zertteýge qatysqan saılaýshylardyń 3,6% Qazaqstanda Prezıdent laýazymyna laıyqty tulǵa joq dep málimdegen. Osynyń ózi saılaýǵa bir apta qalǵandaǵy respýblıkadaǵy kúshterdiń shynaıy bólinisin naqty kórsetse kerek».
2 jeltoqsan kúni Almatydaǵy Dostyq úıinde baspasóz máslıhaty bolyp, oǵan N. Nazarbaev pen E. Asanbaev, sondaı-aq, QazSSR Joǵarǵy Keńesi tóraǵasynyń mindetin atqarýshy S. Ábdildın men QazSSR Joǵarǵy Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Z. Fedotova qatysty. Birinshi bolyp sóılegen OSK tóraǵasy K.Bókenov ótken saılaýdyń aldyn ala jedel nátıjelerin jarııalady. Onyń aıtýynsha, daýys berýge engizilgen tizimdegi 9 mln. 960 myń azamattyń 88,24% saılaý ýchaskelerine kelgen.
«Erkin bildirýge tolyq múmkindik berilgen búgingi jaǵdaıda jáne qazirgi áleýmettik-ekonomıkalyq kúrdeli ahýaldy eskersek, bul óte úlken kórsetkish, osynyń ózi qazaqstandyqtardyń basym kópshiliginiń naqty saıası pozıtsııasy tolyq qalyptasqanyn bildiredi», - dedi ol. Prezıdentke kandıdatqa saılaý bıýlletenderin alǵandardyń 98,76% daýys bergen. Qarsy daýys bergen 1,24% - bul 109 myńnan sál ǵana asatyn adam. 186 bıýlleten jaramsyz dep tanyldy.
Osylaısha, Nursultan Nazarbaev barsha halyq saılaǵan Qazaqstannyń Prezıdenti mandatyn tuńǵysh ret ıelendi. Qazaq SSR-nyń Vıtse-prezıdenti bolyp N.Nazarbaevpen birge saılaýǵa túsken E. Asanbaev saılandy, onyń kandıdatýrasyn Memleket basshysynyń ózi qoldaǵan bolatyn.
Aıtpaqshy, 2 jeltoqsan kúngi Dostyq úıinde ótken baspasóz máslıhatynda halyq tarapynan kóptegen suraqtar qoıylǵan eken. Elbasynyń sol kezdegi jurtshylyqpen shynaıy, nyq senimmen pikirlesýi de kópshiliktiń esinde jaqsy saqtaldy. Tipti Tuńǵysh Prezıdenttiń qalyń jurtshylyqpen áńgimedegi aqjarqyn ázili de Kóshbasshynyń tulǵalyq qasıetin asha túsetindeı edi. Máselen, Dostyq úıindegi máslıhatta zaldan: «Sizdiń aınalańyzda nege áıel adamdar joq?» degen suraq qoıylypty. Buǵan Nursultan Ábishuly birden: «Men bizdiń ózimizdiń Margaret Tetcher bolǵanyn qalaımyn. Usynys engizińiz...» dep jaýap qatqan eken.
Saılaý nátıjesinen soń Nursultan Nazarbaevtyń atyna Prezıdent bolyp saılanýyna baılanysty quttyqtaýlar kele bastady. BAQ Memleket basshysynyń atyna joldanǵan quttyqtaýlar men izgi tilekterdiń aǵynyn jarııalady.
5-jeltoqsan kúni Ortalyq saılaý komıssııasy saılaýdyń sońǵy qorytyndysyn jarııa etti. Ol boıynsha respýblıkadaǵy 21 saılaý okrýgindegi saılaýshylar tizimine 9 961 242 azamat engizilgen. Olardyń ishinde saılaýǵa 8 788 726 adam nemese 88,23% daýys berýge qatysty. Saılaý nátıjesi boıynsha N.Nazarbaevty qoldap saılaýshylardyń 8 681 276-i daýys bergen, bul daýys berýge qatysýshylardyń 98,78% paıyzyn qurady.
Tuńǵysh Prezıdenttiń qyzmetine resmı kirisýi men Elbasynyń ant berý rásimi 1991 jyldyń seısenbisinde, 10 jeltoqsanda ótti.