1924-1933 jyldary 2,5 mılıon qazaqtyń ómirin jalmaǵan "Goloşekındik genotsıdtiń" aşy shyndyǵy áli aıtylǵan joq - tarıhshy Tileý Kólbaev
QR Gýmanıtarlyq ǵylymdar akademııasynyń akademıgi, QR Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń ıegeri Tileý Kólbaevty áńgimege tartqan edik.
- Keńestik totalıtarlyq júıedegi saıası qýǵyn-súrgin tarıhy biz sóz etip júrgen 30-shy jyldardan erte bastalǵan joq pa?
- Keńes odaǵynda qaıta qurý reformasy bastalǵanǵa deıin zertteýshiler úshin kóp nárse qupııa ustalyp, jarııalaýǵa ruqsat etilmedi. Bul seń 1985 jylǵy jarııalyqtyń lebinen keıin ǵana buzyldy. Muraǵattaǵy qupııa qujattarmen tanysqannan keıin zertteýshiler qaýymy tarıhtyń aşy shyndyǵymen betpe-bet kele bastady jáne bolshevıktik partııanyń tarıhy baryp turǵan ozbyrlyq saıasatqa qurylǵanyna kózderi jetti. 1917 jyly tóńkerispen kelgen bılikti ustap turý úshin kommýnıster eshteńeden taıynbady. Bul Lenınniń maqalalarynda da aıqyn ańǵarylady. Revolıýtsııany áý basta kóp adam jaqtamady, ásirese orys zııalylary. Bolshevıktik saıasatpen kelispegen olar 3 tolqyn bop shetelge emıgratsııa jasady. Jalpy terror bolshevıkter qudaıy Lenınniń ózinen bastaldy. Máselen 1917 jyly Ýrıtskıı degen revolıýtsıonerdi bireýler óltirip ketken kezde Lenın Dzerjınskııdi shaqyryp alyp Máskeýde tóńkeris jaýlaryn aıaýsyz basyp-janshýǵa tapsyrma beredi. Lenın bastap bergen ámirshil, ákimshil júıedegi terrordyń sharyqtaý shegi 1934 jyly jeltoqsannyń 7-sinde Lenıngrad obkomynyń 1-shi hatshysy Sergeı Mıronovıch Kırovtyń óltirilýi boldy. Ony Stalınniń ózi atqyzdy. Oǵan myna jaǵdaı áser etti. Bolshevıkterdiń 8-shi sezinde Stalınniń densaýlyq jaǵdaıy nashar bolady. Plenýmǵa qatysýshylar arasynda Stalınniń ornyna basqa bireýdi saılasaq qaıtedi degen sóz shyǵady. Kimdi degende S.Kırovtyń aty atalady. Ony tyńshylar birden Stalınge jetkizip, ol buıryq berip Kırovty óziniń kómekshisine kabınetine kire bergen kezde atqyzady. Stalınniń terrordy jalǵastyryp ǵana qoımaı, oǵan qunyǵyp ketkeni sonshama Kenes odaǵynda 1933-38 jyldary 50 mıllıon adam halyq jaýy dep eseptelip, 3,5 mıllıony atylady.
- Onyń ishinde qazaqstandyqtardyń naqty sany qansha? Bul qyrǵyn Qazaqstanda qalaı júrgizildi?
- Men Máskeýde TsK KPSS deıdi qazirgi Reseı memlekettik arhıvinde jáne Stalınniń jeke qoryndaǵy sońǵy kezde ashylǵan qupııa qujattarmen tanystym. Ondaǵy derekterge qaraǵanda, Qazaqstanda 1937-38 jyldary 107 myń adam repressııaǵa iligip, 27 myńy atylǵan. Bul qyrǵyn týraly sol kezde kómekshileri Stalınge jarysa esep berip jatty. Ondaǵy tsıflarǵa keıin Stalınniń ózi de titirkenip, NKVD bastyǵy Ejovty ornynan alyp tastaıdy. Oǵan buǵan deıin armııa generaly dárejesi men Lenın ordeni berilgen bolatyn. Ejov Goloshekınniń aldynda Semeıde gýbkom hatshysy bolǵan. Ózi qazaqshaǵa sýdaı adam bolsa da ony aınalasyndaǵylardan jasyryp ustaǵan. Stalın ony Máskeýge aldyryp genaral ataǵyn berip, qazir bizge baǵynbaýshylyq, ultshyldyq kóbeıip bara jatyr sen osyny qolǵa alshy. Qazaqstandy jaqsy bilesiń ǵoı, árdaıym nazarynda bolsyn dep nusqaý beredi. Ol Qazaqstannyń NKVD basshylaryna - Muhtar Áýezov nege áli bos júr, men ony burynnan bilem, dep telefon soǵady. Sol kezde respýblıkanyń bas gazetterinde halyq jaýlary týraly maqalalar jıi basyla bastaıdy. Onda Sáken Seıfýllınniń de aty atalady. Sonyń aldynda Qazaq ólkelik partııa komıtetiniń 1-shi hatshysy Levon Mırzoıan qazaqtyń birinshi aqyny dep óz qolymen Sákenniń keýdesine "Eńbek qyzyl tý" ordenin taqqan bolatyn. Bul oqıǵadan keıin Sáken Mırzoıannyń qabyldaýyna jazylyp, máseleniń mánisin suraıdy. Sonda Mırzoıannyń - "Qymbatty, Sáken! Qazir gazetter meniń baqylaýymnan shyǵyp ketti", degen sózderi arhıvte saqtalyp qalǵan. Jalpy Stalındik zorlyq-zombylyq pen qýǵyn-súrgin Qazaqstandaǵy "Goloşekın genotsıdi" degen atpen tarıhta qaldy.
-Tóńkeristen keıingi aq-qyzylǵa bólinýshilik pen azamat soǵysy jyldarynda da zorlyq-zombylyq az bolǵan joq qoı? Tipti qazir keıbireýler qýǵyn-súrgindi 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisten bastap júr. Bul týraly óz paıymdaýyńyz qandaı?
- Buǵan men de kelisem. Biraq Goloşekın Qazaqstanǵa 1-shi hatshy bop kelgennen keıin bul qýǵyn-súrgindi ashyq túrde júrgizdi. Aldymen Alashordaǵa qatysy bar adamdardyń tizimin taýyp alyp, olardy óz qyryna aldy. Oǵan Turar Rysqulov, Seıitqalı Meńdeshov, Oraz Isaev, Smaǵul Sádýaqasov sııaqty kommýnıst bolshevıkter kómektesti. Sondyqtan ol bastapqy kezde janynda júrgenderge tıispeıdi.
Jalpy "Goloşekın genotsıdi" týraly aıtqan kezde 1928 jyly bastalǵan asharshylyqqa erekshe nazar aýdarý kerek. Oǵan 1926-27 jyldardaǵy aýqatty sharýa men baılardyń mal-múlkin kámpeskeleý jáne halyqty ujymdastyrý naýqany túrtki boldy. Maldy tartyp alǵan soń halyq qynadaı qyryldy. Tipti bir-biriniń etin jeı bastady. Bıýronyń mádenı bólimin basqarǵan Ǵabıt Músirepov Goloşekınge bul týraly qaıta-qaıta aıta bergen soń ol ózine shaqyryp alyp - Eger patrıot bolsań Torǵaı oblysyna baryp, óz kózińmen kórip qaıt deıdi. Bul Ǵabıttiń esteliginde bar. Olar onda ıesiz mal qoralardyń biriniń esigin ashqan kezde qaz-qatar tizip, jınap qoıǵan máıitterdi kóredi. Budan júrekteri túrshigip, syrtqa qaıta shyǵady. Aınalaǵa kóz júgirtken kezde alystan jyltyraǵan ot kórinedi. Oǵan Ǵabıt óziniń kómekshisin jumsaıdy. Az ýaqyttan soń onyń shyńǵyrǵan daýysyn estıdi. Júgirip barsa, qoldarynda pyshaǵy bar, kıimi alba-julba bir top áıel kómekshşisin ony ortaǵa alyp óltirmekshi bop jatqanyn kóredi. Olar NKVD ókili jalma-jan qarýyn shyǵaryp aspanǵa atqan kezde jan-jaqqa tym-tyryaqaı qasha jóneledi. Osy sátti paıdalanyp olar astyna ot jaǵylǵan qazanǵa jaqyndaǵan kezde onyń ár jerinen qalqyp shyqqan adamnyń qolyn, aıaǵyn kóredi. Al budar ary qaraı júrgen kezde qańyrap turǵan kıiz úılerdi kóredi. Olardyń mańdaıshasynan Goloşekın kóshesi, Ernazarov kóshesi, Golıýdev kóshesi degen jazýlardy oqıdy. 1928 jyly bastalǵan ashtyq 1931-33 jyldary sharyqtaý shegine jetip, ashtyq qurbandarynyń sany 2,5 mıllıon adamdy quraıdy. Bul týraly sol kezde Iosıf Stalınge jazylǵan Turar Rysqulov pen Oraz Isaevtyń hattarynda jan-jaqty jazylǵan.
- Bolshevıktik bılik júıesiniń bul saıasatynyń aşy shyndyǵyn zertteýshiler qoǵamǵa qanshalyqty ashyp aıtyp júr? 2,5 mıllıon halyqty ashtyqtan qyryp, júzdegen myń adamdy qýǵyn-súrginge ushyratqan bolshevıkterdiń genotsıdtik saıasatyna qandaı baǵa berildi?
- Biz osy máselege mán bermeı kele jatyrmyz. Qazaqtyń basyndaǵy úlken qasiret ashtyqtan bastalǵan, kámpeleskeleý men kúshtep ujymdastyrýdan keıin. Sondyqtan jyl saıyn atap ótiletin mamyrdyń 31-in ashtyq jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni dep jazý kerek. Bul baǵytta depýtat Aldan Smaıyldyń usynysyna tolyq qosylam. Tipti oǵan eki kúndi arnap, jarııalaýǵa da bolady. Onda eshqandaı aǵattyq joq. Bizge kim qoı deıdi. Táýelsiz elmiz. 1997 jyly Prezıdent qýǵyn-súrgin qurbandaryna eskertkish ashty. Endi ashtyqtan qyrylǵan 2,5 mıllıon adamnyń rýhyna taǵzym jasap, bul qasiretti búgingi urpaq ta bilý úshin resmı túrde jeke eskertkish qoıyp, onda qanşa adam qyrylǵanyn tasqa qashap jazyp qoıýymyz kerek. Sonda osy eki tarıhı oqıǵa da este qalady. Qazir biz qýǵyn-súrginge ushyraǵandar týraly aıtamyz da kóbine-kóp ashtyq qurbandary eskerýsiz qalýda. Bul umyt bop bara jatyr. Bılik oryndary ony naýqanshylyqqa aınaldyrýda. Oǵan zań shyǵarýshy bıliktegi halyq qalaýlarynyń de kinási bar. Olar bárin muqııat qarap shyǵyp, tarıhı sanany jańǵyrtý úshin ony únemi aıtyp, atap ótý kerektigi týraly Elbasynyń atyna arnaıy qujat usynýy kerek edi. Bir sózben aıtqanda zań shyǵarýshylar bastama kóterip, atqarý oryndaryn ony júzege asyrýǵa jumyldyrý qajet. Bizde sheneýnikter kóbine-kóp joǵarydan nusqaý kútip otyra beredi, óz betinshe áreket jasaýǵa qulyqsyzdaý.
- Sizdiń oıyńyzsha ashtyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryn máńgilik este qaldyrý úshin jasalatyn búgingi kúnniń kezek kúttirmeıtin basty sharalary qandaı?
- Birinshi, oǵan genotsıd degen baǵa berý kerek. Ekinshi, 1933-1938 jyldardaǵy Qazaq ólkelik partııa komıtetiniń 1-shi hatshysy L.I. Mırzoıannyń qyzmetine óz baǵasyn berý qajet. Úshinshi, Uly otan soǵysynan keıingi zobalańǵa da saıası baǵa áli de bolsa berilgen joq.
Ótkenge kóz jiberseńiz Kenes úkimeti qurylǵannan keıingi 1920-jyldan 1941 jylǵy Uly otan soǵysy bastalǵanǵa deıingi kezeńde qazaq ulty basynan ne keshirmedi. Osydan 2-3 jyl buryn Alashordanyń 90 jyldyq mereıtoıy boldy. Ony jurtqa áıgilep kórsetetin birde-bir úlken shara bolǵan joq. Qazaq memleketin quramyz dep tyrysqan Alashorda kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń sońyna ergen alash qaıratkerlerine de laıyqty baǵa bergen joqpyz. Goloşekın bılik basynda turǵan kezde 1925-33 jyldary 2,5 mıllıon qazaq ashtyqtan qyryldy. Al bolshevıkterden qashyp shekarada oqqa ushqandar men jat jerde zorlyq-zombylyqqa ushyraǵandardyń qasireti áli de bolsa tarıhtaǵy óz ornyn ala almaı kele jatyr.
- Saıası qýǵyn-súrginge belgili bir deńgeıde Levon Mırzoıannyń da qatysy bar emes pe?
- Bul kisi partııanyń soldaty boldy. Ol Kremlden kelgen nusqaýlardy múltiksiz oryndaýǵa mindetti boldy. Oǵan Máskeýden Stalın men Ejovtyń qoly qoıylǵan bálenshe adamdy atýǵa úkim shyǵarylsyn jáne ol jedel oryndalsyn degen nusqaý kep otyrǵan. Solardyń birinde máselen Ońtústik Qazaqstan oblysynan 250 adam 10-15 jylǵa jazaǵa kesilip, 125 adamdy atýǵa úkim shyǵarylsyn jáne ol dereý oryndalsyn delingen. Qazaqtyń keıbir zııalylarymen jaqsy qarym-qatynasta bolǵan Mırzoıan olarǵa óz álinshe arashashy bolyp otyrǵan. Sondyqtan, 1937 jyldyń basynda Stalın Qazaqstannyń NKVD-yna óziniń Stanıslav Redens degen bajasyn jiberedi. Oǵan deıin Moldovanyń NKVD-syn basqaryp júrgen oǵan - Qazaqstanda Mırzoıan "halyq jaýlaryn" qorǵaıdy eken. Sen óziń baryp mán-jaımen tolyq tanysshy, deıdi. Osydan keıin-aq, qyzyl qyrǵyn bastalyp ketedi. Redens tizim jasap: «Mırzoıan joldas, myna oblystyq komıtet pen atqarý komıtetteri, Halyq homıssarlary komıteti basshylaryn, MTS pen kolhoz-sovhoz dırektorlaryn partııadan shyǵarý kerek. Sizder bıýroda olardy qalaı partııadan shyǵarsańyz, solaı tutqyndaımyz», deıdi. "Ońtústik Qazaqstan obkomynyń 1-shi hatshysyn revolıýtsııalyq kúresten bilem, partııaǵa shyn berilgen azamat. Sizderdiń ony tutqyndaýlaryńyzǵa ruqsat bere almaımyn", degen sııaqty sózderi arhıv qujattarynda saqtalyp qalǵan. Alaıda keıin ol ózi de solardyń kebin qushty. 1938 jyly Almatyǵa 1-shi mamyr sherýinen keıin Stalınniń qoly qoıylǵan mynadaı jedel hat keldi: "Joldas Mırzoıanǵa! Úsh kúnniń ishinde barlyq isti 2-shi hatshy Nıkolaı Skvortsovqa tapsyryp, Saıası bıýronyń qaramaǵyna Máskeýge kelińiz" degen. N. Skvortsovty munda 1 aı buryn ádeıi jibergen edi. Ol Qazaqstan partııa uıymynyń jumysyn tekserý úshin ózimen birge 40 adamdy ertip kelgen bolatyn. Mırzoıannyń Lıdııa Tevosıan degen áıeli sol kezde Almatyda partııa kadrlaryn daıyndaıtyn marksızm-lenınızm ınstıtýtynyń dırektory bop jumys istegen edi. Nusqaý boıynsha ol áıeli men eki balasyn alyp, arnaıy vagonmen Máskeýden 80 shaqyrym jerdegi Kolomna degen stansyǵa kelgen kezde NKVD qyzmetkerleri olardy bir-birinen ajyratyp bólek mashınalarǵa otyrǵyzady. Sodan keıin bul otbasy músheleri bir-birin qaıtyp kóre almaıdy. Mırzoıandy Máskeýdiń ortasyndaǵy Lefortovo degen patshalyq Reseıden qalǵan túrmeniń kamerasyna aparyp qamaıdy. Onda ony 7 aı tergep-tekserip, uryp-soǵyp qabyrǵalaryn syndyrady. Bir suraq-jaýapqa Berııa, Molotov, Kaganovıchter qatysady. Kavkazda revolıýtsııany birge jasaǵan Berııaǵa sonda Mırzoıan: "Stalın joldasqa jetkizińiz men partııa men halyqtyń aldynda esh kinásizbin", deıdi. Sonda Berııanyń: "Ońbaǵan. Stalın joldas halyq jaýy ekenińdi moıyndap oǵan qol qoıýyń úshin oń qolyńdy ǵana qaldyrýǵa ruqsat etti", dep aıaǵymen teýip jiberedi. Ony Mırzoıanmen bir kamerada jatyp, bul azaptan aman qalǵan Shreıder degen kisi óz esteliginde jazyp qaldyrǵan. Mırzoıan hatshy bop turǵanda Qazaqstan mılıtsııasyn basqarǵan ony da ortalyqtaǵylar Máskeýge shaqyryp alyp: «sender Qazaqstandy Kenes odaǵynan bólip alyp Japonııaǵa qospaq ekensińder», dep kiná taǵady. Al Mırzoıandy «sen qazaqtyń alashordashyl ultshyldarymen birigip ketipsiń, olardy qorǵaıdy ekensiń», dep 7 aı ólimshi qyp uryp-soǵyp 1939 jyldyń basynda atyp tastaıdy. Men keıin onyń bárin arhıvten taýyp alyp, kitap qyp basyp shyǵardym. Onyń qazaqsha-oryssha shyqan birinshi tomy osydan 2 jyl buryn jaryq kórdi. Bıyl kúzge qaraı endi 2-shi tomyn shyǵarmaqpyz. Oǵan demeýshi bolyp otyrǵan Qazaqstandaǵy armıan dıasporasynyń basshylary.
- Qazaqstan óner sheberleriniń Máskeýdegi alǵashqy dekadasyn uıymdastyrýǵa Mırzoıannyń qatysy boldy ma?
- Árıne. 1936 jyly qańtar-aqpan aılarynda onyń bastamasymen 550 ádebıet pen mádenıet ókilderiniń qatysýymen Máskeýdegi Qazaqstannyń dekadasy ótti. Onda Úlken teatrda kontsertter qoıylyp, 10 kúnniń ishinde qazaqtyń kim ekenin máskeýlikter birshama jaqyn tanı túsedi. Oǵan tipti Stalınniń ózi de qatysyp otyrǵan. Dekada jabylǵan soń Mırzoıan Kalının men Stalınge kirip, Kúlásh Báıseıitovaǵa Keńes odaǵynyń halyq artısi, al ózge óner sheberleriniń Qazaqstannyń halyq artısi jáne taǵy basqa joǵary túrli ataq-dárejeler men orden-medaldermen marapattalýyna sebepker bolǵan. Bul týraly keıin Qanabek Baıseıitov, Sábıt Muqanov sııaqty qaıratkerler óz estelikterinde jazyp qaldyrǵan. Biz qazir osyny umytyp bara jatyrmyz.
Goloshekınniń genotsıdtik saıasaty sharyqtaý shegine jetken kezde Stalın ony 1932 jyly jeltoqsannyń 4-i kúni keri shaqyryp alyp, 18-20 aralyǵynda onyń ornyna Oral oblystyq partııa komıtetiniń 2-shi hatshysy L. Mırzoıandy jiberedi. Ol ashtyqtan ábden eseńgiregen eldi qysqa ýaqyttyń ishinde aıaǵynan tik turǵyzyp, óndiris pen aýyl sharýashylyǵyn ǵana emes, qazaqtyń ádebıeti men mádenıetin de órkendete túsedi. Qazaqtyń qazirgi jetekshi joǵary oqý oryndary Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ, Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııa, opera jáne balet teatry sııaqty taǵy basqa da bilim, óner, mádenıet keshenderi boı kóterdi. Demek ol qazaq halqynyń ulttyq rýhyn jandandyrýǵa bar kúsh-jigerin jumsaǵan adam. Máselen, Jambyldy el ishinen alǵash taýyp alyp, ony odaqqa tanytýǵa sebepshi bolǵan Levon Mırzoıan edi. Ol Sáken Seıfýllındi ózine shaqyryp alyp: Qazaqta Daǵystanyń Súleıman Stalskıı sııaqty esimi búkil elge máshhúr bolǵan aqyn bar ma, deıdi. Sáken, bizde halyq jyraýy Jambyl bar degen kezde, onda izdep tabyńdar dep tapsyrma beredi. Sáken Jambyldy taýyp ákelgen kezde jasyn suryp, 85 jyldyq mereıtoıyn elge jarııalap, búkil álemge tanytaıyq deıdi. Al NKVD basshylary oǵan "halyq jaýlarynyń" tizimine qol qoıýǵa ákelgen kezde, olardyń keıbireýin shyr-pyr bop qorǵaıdy. Máselen, Muhtar Áýezovtiń shyǵystyń uly oıshyly Abaı Qunanbaıuly jóninde roman jazý týraly jospary bolǵan eken, oǵan tıispeńder dep tolyq múmkindik jasaıdy.
- Jalpy keıingi kezde zertteýshiler arasynda "goloshekındik genotsıdke" qazaq zııalylarynyń da qatysy bar degen pikir aıtylyp júr. Olar saıası qýǵyn-súrginniń keń aýqymda júrýine óz úlesin qosty degen kózqaras ta bar. Bul týraly sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
- Qazaq zııalylarynyń jikke bólinýi qoldan jasalǵan jáne birneshe kezeńge sozylǵan kúrdeli protsess boldy. Eń alǵash bolshevıkter Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alashorda qaıratkerlerin bılikten yǵystyryp shyǵardy. Odan keıin bul úrdis 1925-30 jyldary qaıta jalǵasty. Úshinshi kezeńde bul 1937-38 jyldary sharyqtaý shegine jetti. Qazaq zııalylary kompartııanyń jymysqy saıasaty boıynsha bir-biriniń ústinen shaǵym jazyp, jınalystarda, merzimdi basylym betterinde qaralaýǵa kóshti. Búgingi urpaqqa bul shyndyqty aıtatyn ýaqyt keldi. Máselen Sanjar Asfandııarov qazaqtyń eń alǵashqy professor ataǵyn alǵan ǵalymy boldy. Ol Muhamedjan Tynyshbaevtan buryn Tashkentte oqyp, Máskeýde shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory bop qyzmet jasady. Keıin qazaqtyń alǵashqy joǵary oqý oryndaryn ashý úderisiniń basynda turdy. Ókinishke qaraı, keıin onyń ústinen QazPI-diń stýdentteri «Lenınshil jas» gazetine (qazirgi "Jas Alash") maqala shyǵarady. Onda Sanjar Asfandııarovqa - japon shpıony, halyq jaýy dep jala jabylady. Osy tarıhı shyndyqty jastardyń bilýleri kerek. Jabýly qazan jabýly kúıinde qalmaýy kerek.
1920 jyldyń basynda Lenın Stalındi shaqyryp alyp qurylaıyn dep jatqan Qazaq avtonomııasyn kim basqarady degen másele boıynsha arnaıy májilis ótkizedi. Sonda Stalın - qazaqtyń barlyq kórnekti bolshevıkterin Máskeýge shaqyraıyq, deıdi. Oǵan Álibı Jangeldın, Seıitqalı Meńdeshov, Ábdirahman Áıtıev, Álıhan Ermekov sııaqty 12 adam qatysady. Stalın olarǵa ólkeni basqarýǵa laıyqty kimder bar degen saýal tastaıdy. Osy sátte 4-5 mınýt boıy otyrǵandardyń bári únsiz qalady. Stalın qaıta-qaıta suraıdy. Álıhan Ermekovtiń esteligine júginsek: qazaqtyń úsh júziniń ókilderinen bireýi saılansa qalǵan eki júzdiń ókilderi qyrǵı-qabaq bop shyǵa keler edi. Sondyqtan da osy jınalysta otyrǵan qazaqtyń bas kóterer kommýnısteri ún-túnsiz qalyp qoıǵan edi. Olardan qaıyr bolmaǵan soń Stalın - olaı bolsa men óziminiń kómekshim Stanıslav Pestkovskııdi jiberem dep sheshim qabyldap, onyń qasyna qazaq bolshevıgi Ábdirahman Áıtıevti qosyp jiberedi. Olar 1920 jyly qańtar-aqpan aılarynda Orynborǵa kelip, Ábdirahman QazASR-in qurý týraly dekretti jarııalaıdy.
- Keńes Odaǵy kezinde "Halyqtar túrmesi" bolǵan Qazaqstanǵa ózge respýblıkalardan jer aýdarylǵan nemese kúshtep kóshirilgen ózge ulys ókilderiniń naqty sany anyqtaldy ma?
- Qazir eldiń bári Qazaqstan kóp ultty memleket dep atap júr. Shyndyǵynda Qazaqstanda bir ǵana ult - qazaq bar, al qalǵany túrli dıasporalardyń ókilderi. Mysaly 1937 jyly Qıyr Shyǵystan 650 myń káris Almaty, Qyzylorda jáne Ońtústik Qazaqstan oblystaryna kúshtep ákelindi. 1941 jyly tamyzdyń 26-synda Berııa Stalınge hat jazady: "Povoljedegi keńestik nemister fashıster jaǵyna ótip jatyr. Olardy jedel deportatsııalaýǵa ruqsat etińiz", dep. Sonyń nátıjesinde 650 myńdaı keńes nemisteri Qazaqstanǵa kóshirildi. Sodan keıin maıdanda soǵysyp júrgen ulty nemis jaýyngerlerdi keri shaqyryp alyp, aýyr qara jumysqa salady. Soǵan qaramaı tegin ózgertip Uly otan soǵysy kezinde maıdanda erlik kórsetken nemisterdiń arasynan 8 Keńes odaǵynyń batyry shyqty. Al Ýkraına men Belarýs jerinen 1941-42 jyldary jaý áskeri jaqyndaǵan kezde taǵy 1,5 mıllıon halyq Qazaqstanǵa kóshirilip ákelindi. Sondaı-aq 1943 jyldyń basynan 1944 jylǵa deıin Qap taýyndaǵy sheshen, ıngýsh, qarashaı men balqarlar, sodan keıin Grýzııanyń soltústiginen túrik meshetteri, Qyrym tatarlary, qalmaqtar men kúrdterden 1 mıllıon 225 myń adam Qazaqstanǵa ákelindi. Jalpy kúshtep jer aýdarylǵandaryń tarıhy týraly men "Deportatsııa" degen kitabymda jan-jaqty qarastyrdym.
- Sizdiń oıyńyzsha, 1917 jyldan bastalǵan bolshevıkter jasaǵan qýǵyn-súrginge búgingi urpaqtyń beretin baǵasy qandaı bolmaq?
- 1997 jyly saıası-qýǵyn súrgin qurbandaryn eske alý kúni jarııalandy. Tipti oǵan tutas bir jyldy arnadyq. Odan esh úlgi-ónege alǵan joqpyz. endi osy olqylyqyt túzetý úshin Qazan tóńkerisi, Azamat soǵysy, kámpeskeleý men kúshtep ujymdastyrý, asharshylyq, jappaı repressııa, Uly otan soǵysy jáne odan keıingi barlyq kezeńge qadap-qadap baǵa berilip, arnaıy eskertkishter turǵyzyp, kitaptar shyǵaryp halyqtyń boıyna ony sińire bersek bári qalpyna keler edi. Ony óz deńgeıinde júzege asyrýǵa zań shyǵarýshylar da, atqarýshy bıliktiń sheneýnikter de óz úlesin qossa quba-qup. Qazaq halqynyń tarıhynda "Aqtaban shubyryndy - alqakól sulama" degen náýbet 1929-1933 jyldary qaıtadan qaıtalanyp, qazaq halqynyń jartysynvan astamyn jalmap ketken ashtyq jyldaryn biz esten shyǵarmaýymyz kerek. Sondyqtan da mamyrdyń 31-in saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni ǵana emes, sondaı-aq ashtyq zobalańyn da eske alý kúni dep atap ótýimiz qajet. Osy jóninde Elbasynyń arnaıy qaýlysy qajet-aq.
- Tarıhtaǵy osyndaı aqtańdaq betterdi bireýler saıası kúreste ózderine upaı jınaý úshin qural retinde paıdalanyp ketýi múmkin be?
- Tarıhtyń qıyn qystaý kezeńderin paıdanyp, ulttyq sana-sezimdi qozdyryp, ózderine upaı jınaýǵa árekettenýshiler bar. Biraq qoǵamdyq birlestikterdiń sany kóp bolǵanmen sapasy joq. Basyn biriktire alsa, olar úlken saıası kúsh bolar edi. Biraq bul joǵary deńgeıge jete almaı keledi. Onyń jarqyn mysalyn Baltyq jaǵalaýy elderinen baıqaýǵa bolady.
- Dereksiz tarıh bolmaıdy. Alaıda olarmen jumys isteıtin mamandardyń hal-jaǵdaıy qalaı?
- Tarıhtaǵy aqtańdaq better kóp bolǵanymen, biz qazir olarǵa asa mán bermeı kele jatyrmyz. Oǵan bir sebep tarıhshylardyń muraǵatpen jumys isteýine qarajaty joq. Kóp másele osyǵan baılanysty. Sondyqtan da kóp zertteýshiler ǵylymı taqyryptarǵa den qoıa bermeıdi. Olarǵa memleket tarapynan jan-jaqty kómek kórsetilse quba-qup bolar edi. Sonda Qazaqstan tarıhynyń aqtańdaq betteri jan-jaqty zerttelip, halyqtyń ıgiligine aınalar edi.
- Áńgimeńizge rahmet.