16 qazan. Jylnama
ATAÝLY KÚNDER
Dúnıejúzilik nan kúni
Meıram Halyqaralyq naýbaıshylar jáne naýbaıshy-kondıterler odaǵynyń bastamasymen 2006 jyly bekitildi. 1945 jylǵy 16 qazanda BUU-nyń aýyl sharýashylyǵy men onyń ónimderin damytý máselelerimen aınalysatyn Azyq-túlik jáne aýylsharýashylyq uıymy qurylǵan bolatyn. Nan kúni meıramyn toılaýǵa 16 qazannyń tańdalýynyń mánisi osynda jatyr.
Qazaqstanda Nan kúni
2019 jyly qyrkúıekte Úkimettiń qaýlysymen QR merekelik kúnder tizbesine tolyqtyrý engizildi. Soǵan baılanysty 16 qazan kúni Nan kúni dep bekitildi. Merekelik kún astyq jáne nan ónimderiniń joǵary mártebesin bekitý, sonymen qatar qazaqstandyq dıqanshy, un tartýshy jáne naýbaıshylardyń eńbegin qurmetteý maqsatynda bekitildi.
Qazaqstanda orman sharýashylyǵy qyzmetkerleriniń kúni
Merekeni Qazaqstan Úkimeti 2017 jyly resmı túrde bekitken. Jyl saıyn qazannyń úshinshi jeksenbisinde atap ótiledi. Bul kásibı mereke ormanǵa qamqorlyq jasaýdy tańdaǵan mamandardyń – túrli qıyn jaǵdaılarda jumys jasaıtyndardyń jumys mańyzdylyǵyn atap ótýge tamasha sebep bolady.
Dúnıejúzilik júrekti qaıta iske qosý kúni
Dúnıejúzilik júrekti qaıta iske qosý kúniniń tarıhy 2012 jyly Eýroparlament Eýropalyq júrek toqtaýy týraly habardar bolý aptalyǵyn belgilegen kezde bastaldy. Ol bastapqyda eýropalyq deńgeıde quryldy, keıin álemniń basqa bólikterine tarady. Jyl saıyn 16 qazanda Eýropalyq reanımatsııa keńesine múshe uıymdar tegin sheberlik saǵattaryn ótkizedi. Onda árbir adam júrek reanımatsııasyn (keýde qýysyn qysý) jáne AED (avtomatty syrtqy defıbrıllıator) qoldanýdy úırene alady.
Dúnıejúzilik omyrtqa kúni
2008 jyly 90 ulttyq hıropraktıka qaýymdastyǵyn biriktiretin Dúnıejúzilik hıropraktıka federatsııasy qurdy. Ol omyrtqa aýrýlary týraly habardarlyqty arttyrýǵa, emdelýshiler uıymdaryna, densaýlyq saqtaý mamandaryna jáne basqa da múddeli taraptarǵa omyrtqa aýrýlaryn dıagnostıkalaý, emdeý jáne aldyn alý boıynsha ozyq tájirıbelerdi talqylaýǵa múmkindik berýge baǵyttalǵan.
Dúnıejúzilik azyq-túlik kúni
Mereke 1979 jyly jarııalandy. Onyń maqsaty – Jer sharyndaǵy ashtyq máselesin sheshýge nazar aýdarý. Mereke kúni 1945 jyly 16 qazanda qurylǵan BUU Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń qurylǵan kúniniń qurmetine tańdaldy. Bul halyqaralyq uıym álemniń ártúrli elderinde aýyl sharýashylyǵyn damytýmen qatar aýyl sharýashylyǵyn damytý máselelerimen aınalysa bastady. Uıymǵa 190-nan astam memleket múshe.
Dúnıejúzilik anestezııa kúni
Anestezııa – júıke sezimtaldyǵynyń joǵalýy. Jasandy anestezııany hırýrgııalyq operatsııany aýyrtpaý úshin qoldanady. Anestezııa jalpy, jergilikti jáne julyn-mı suıyqtyǵy anestezııasy bolyp bólinedi. 1846 jylǵy qazannyń 16-synda tis dárigeri Tomas Morton alǵash ret efır narkozymen operatsııa ótkizdi. Sodan beri bul kúndi dúnıejúzi Anestezıologtar kúni dep esepteıdi.
Bastyq kúni
Sondaı-aq, álemde 16 qazanda erekshe mereke – shef kúni (nemese bastyq kúni) atalyp ótedi. Bul – barlyq basshylardyń halyqaralyq kásibı merekesi. Bastyq búkil ujymnyń jumysyn basqarady jáne oǵan jaýap beredi, baǵynyshtylarmen qarym-qatynas ornatady jáne komandalyq rýhty nyǵaıtady.
Allergolog kúni
Bul beıresmı kásibı merekeni allergologter men ımmýnologter – aǵzanyń allergııalyq reaktsııalary men adamnyń ımmýndyq júıesiniń buzylýyn emdeý jáne aldyn alýmen aınalysatyn dárigerler merekeleıdi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1939 jyly Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń 1939 jylǵy 16 qazandaǵy Jarlyǵymen Lebıaji aýdany quryldy. 1963 jylǵy 2 qańtarda Lebıaji aýdany joıylyp, onyń aýmaǵy Pavlodar aýyldyq aýdanynyń quramyna engizildi. 1964 jylǵy jeltoqsanda Lebıaji aýdany qaıta quryldy.
1940 jyly Semeı qalasynda qazaqtyń uly aqyny, jazba ádebıetiniń negizin qalaýshy, fılosof, aǵartýshy, kompozıtor Abaıdyń murajaıy ashyldy. Respýblıkada alǵashqylardyń biri bolyp ashylǵan bul murajaı ortalyq Shyǵys pen Batysty baılanystyryp otyr. Abaı murajaıyna 20 myń jádiger qoıylǵan. Olardyń qatarynda Abaıdyń kózin kórip, ózi tutynǵan zattar da kezdesedi. Sondaı-aq, munda 13 myń kitap qory bar kitaphana jumys isteıdi.
1972 jyly O. Jáýtikov atyndaǵy Respýblıkalyq daryndy balalarǵa arnalǵan mamandandyrylǵan fızıka-matematıka orta mektep-ınternaty ashyldy. Bul respýblıkalyq jáne halyqaralyq olımpıadalar men ǵylymı jobalar saıysynan kóptegen júldeli oryndarǵa ıe bolyp, eń joǵary kórsetkishterge jetken Qazaqstan mektepteriniń biri. Atalǵan oqý ornynda 9-11 synyp oqýshylary bilim alady.
1991 jyly Qazaq KSR-niń Prezıdentin saılaý týraly zań qabyldandy. Osy zańǵa sáıkes el kóshbasshysyn tańdaý jolyndaǵy búkilhalyqtyq birinshi saılaý ótti.
2006 jyly Máskeýde reseılik oqyrmandar men ádebıettanýshylar tobyna 1890 jyly F. Pavlenkov negizin qalaǵan «Tamasha adamdardyń ómiri» toptamasyna kirgen «Muhtar Áýezov» kitaby tanystyryldy. Avtory – Nıkolaı Afanasev.
2007 jyly Qazaqstan, Iran jáne Ázerbaıjan temir jol tarmaǵynyń qurylysy týraly kelisimge qol jetkizildi. Tegeranda Kaspıı mańyndaǵy memleket basshylary sammıti sheńberinde, Nursultan Nazarbaev, Ilham Álıev, Mahmýd Ahmadınejad kelisimge qoldaryn qoıdy. Bul joba temir jol qurylysyn Qazaqstannan Iranǵa Túrikmenstan arqyly Ózen-Qyzylqııa-Bereket-Etrek-Gorgan baǵytynda qarastyrylǵan.
2015 jyly QR Ulttyq banki «Shyǵys kúntizbesi» serııasynyń «Meshin jyly» altyn jáne kúmis eskertkish monetalaryn, «Qazaqstannyń florasy men faýnasy» serııasynyń «Shybynshy torǵaı» kúmis eskertkish monetasyn aınalymǵa shyǵardy. Monetalardyń nomınaly – 500 teńge.
2016 jyly qazaqstandyq rejısser Elzat Eskendirdiń «Óliara» (Off-season, 2016) fılmi Ońtústik Koreıada ótken Pýsan halyqaralyq kınofestıvaliniń (BIFF, Busan International Film Festival) marapatyna ıe boldy. Azııa «Oskaryn» alǵan fılm Oralhan Bókeıdiń «Óliara» povesiniń jelisimen túsirilgen bolatyn.
2017 jyly Almatyda shahmattan President Almaty Union chessplayers Cup-2 halyqaralyq týrnıri ótti. Onda erler arasyndaǵy halyqaralyq sheber jáne áıelder arasyndaǵy grossmeıster ataǵyna ıe Jansaıa Ábdimálik jeńimpaz atandy. Dodaǵa 9 eldiń 54 shahmatshysy (9 halyqaralyq grossmeıster, 9 halyqaralyq sheber) qatysty. Jansaıa 9 týrdyń qorytyndysy boıynsha 7,5 upaı jınap, 1-oryndy ıelendi. Daryndy qyzdyń reıtıng performansy 2 679 boldy. Týrnır qorytyndysy boıynsha Jansaıanyń halyqaralyq reıtıngi 80 upaıǵa joǵarylady.
2019 jyly Eýropa Keńesinde Qazaqstannyń sybaılas jemqorlyqpen kúresetin memleketter tobyna (SJKMT) qosylý kelisimine qol qoıý rásimi ótti. SJKMT-ǵa qosylý sybaılas jemqorlyq úshin qylmystyq jaýapkershilik týraly Konventsııany ratıfıkatsııalaýǵa múmkindik beredi. Bul keleshekte quqyqtyq kómek kórsetý, qylmyskerlerdi ekstradıtsııalaý jáne olar zańsyz ıemdengen múlikti qaıtarý máseleleri boıynsha Eýropa elderimen yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa múmkindik beredi jáne halyqaralyq tergeý tapsyrmalary boıynsha júrgiziletin Eýropa memleketteriniń terrıtorııasyndaǵy jedel izdestirý sharalaryna Qazaqstannyń quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleriniń qatysýyna negiz bolady.
2019 jyly Óskemen qalasynda Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttik (MAGATE) ókilderiniń qatysýymen Uıymnyń Qazaqstandaǵy Tómen baıytylǵan ýran bankine tómen baıytylǵan ýrannyń alǵashqy partııasyn jetkizý rásimi ótti. MAGATE tómen baıytylǵan ýran bankinde atom elektr stantsııalarynda standartty jeńil sý reaktorynda otyn óndirýge jaramdy 90 metrıkalyq tonna ýran geksaftorıdi saqtalady. TBÝ-diń bul qory radıoaktıvti qaldyq emes, halyqqa jáne qorshaǵan ortaǵa qaýip tóndirmeıdi jáne MAGATE-ge múshe memleketter saıası sebeptermen dástúrli otyn jetkiziliminiń toqtatylýyna ushyraǵan jaǵdaılar úshin qarastyrylǵan.
2020 jyly elimizge 1941-1945 jyldardaǵy Ekinshi Dúnıejúzilik Soǵysqa qatysqan qazaqstandyqtar týraly biregeı muraǵat materıaldary Qazaqstanǵa berildi. Onda soǵysqa qatysqan barlyq polkterdiń, bólimsheler men bólimderdiń qalaı jáne qaıda shaıqasqany týraly tizimder men materıaldar bar. Sonymen qatar Bas shtab bastyqtary men Joǵary Bas Qolbasshy jáne Stavka jetekshisiniń sol kezderi qabyldaǵan sheshimderiniń túpnusqa qujattary jınaqtalǵan. Onymen qosa, panfılovshylardyń Máskeýdiń túbinde ótkizgen alǵashqy shaıqastary týraly jazylǵan materıaldar jarııalanǵan gazettiń 1941-1942 jyldardaǵy nómirleriniń túpnusqasy berildi.
2020 jyly alǵash ret «Ál-Farabı» entsıklopedııasy qazaq tilinde jaryq kórdi. Onda tarıhı derekter, málimetter, geografııalyq nysandar, bıografııalyq derekter, oıshyldyń ómirlik joly men ǵylymı murasy (traktattar men olarǵa berilgen túsindirmeler), túsinikter men termınder, arab-musylman renessansy kezeńindegi belgili ǵylymdardyń eńbekteri jınaqtalǵan. Qazaq tilindegi biregeı entsıklopedııa izgilikti qoǵam qurý úshin gýmanızm qaǵıdattaryna qurylǵan Ál-Farabıdiń barlyq murasyn túsindiredi.
2021 jyly Kıpr Respýblıkasy Prezıdentiniń saraıynda Kıpr Syrtqy ister mınıstri Nıkos Hrıstodýlıdestiń qoldaýymen Saýda-ónerkásip palatasynyń «Jyl dıplomaty» syılyǵymen marapattaý rásimi ótti. Júldege Qazaqstan elshisi Satybaldy Burshaqov ıe boldy. Óz sózinde qazaqstandyq dıplomat osy marapattaý elimizdiń halyqaralyq qoǵamdastyqtaǵy, atap aıtqanda, Eýropalyq odaqpen qarym-qatynas qurýdaǵy belsendi rólin taný bolyp tabylatynyn atap ótti.
2021 jyly BUU Bas Assambleıasynyń Birinshi komıtetiniń otyrysynda Semeı synaq polıgony jabylýynyń 30 jyldyǵyna oraı Qazaqstan Respýblıkasy men Kırıbatı Respýblıkasy ıAdrolyq qarýǵa tyıym salý týraly sharttyń (ıAQTSSh) aıasyndaǵy oń mindettemelerin qoldaıtyn Birlesken málimdeme qabyldady. Atalǵan sharttyń oń mindettemeleri ıadrolyq synaqtardan keıingi radıatsııadan zardap shekken azamattardy ońaltý jáne qorshaǵan ortany qalpyna keltirý boıynsha kómek sharalaryn kózdeıdi. Kırıbatı – Tynyq muhıttegi araldyq memleket, HH ǵasyrdyń 50-60 jyldarynda AQSh men Ulybrıtanııa júrgizgen ıadrolyq synaqtardyń saldarynan zardap shekken.