«100 naqty qadam»: Sot júıesi aıqyn baǵytpen damýda
Zańdardy múltiksiz saqtaǵan memleket qana órken jaıyp, gúldene bermek. Prezıdenttik reformada basty baǵyttardyń biri retinde zań ústemdigine basymdylyq berilip otyrǵany da sondyqtan.
«100 qadam» Ult Jospary reformasynda sot júıesine basa nazar aýdarylǵan. Bul memlekettiń odan ári damýyndaǵy sottardyń erekshe rólin kórsetedi. Qazirgi ýaqytta sot tóreligin tıimdilik deńgeıi ekonomıkalyq, áleýmettik, quqyqtyq jáne ózge de salalaryn tabysty jańǵyrýyn aıqyndaýshy faktor bolyp tabylady. Bul básekege qabiletti ultty damytý úshin qajetti shart.
Búginde Joǵarǵy Sotta júktelgen ekinshi ınstıtýtsıonaldy reformanyń barlyq 11 qadamy zańnamalyq turǵydan iske asyrylýda.
«Atalǵan baǵyttaǵy jumys tıisti merzimde jáne laıyqty deńgeıde júrgizildi. Ult Josparynda sot júıesi boıynsha bekitilgen barlyq jańashyldyqtar 2016 jyldan bastap iske asýda. Bul jańashyldyqtardyń barlyǵy otandyq sot júıesin neǵurlym jańǵyrta tústi», - deıdi QR Joǵary Sotynyń Qylmystyq ister boıynsha sot alqasynyń tóraǵasy Abaı Raxmetýllın.
Qazaqstanda jańa Azamattyq protsessýaldyq kodeks pen «Joǵary sot keńesi týraly» jańa zań qabyldandy. Sot júıesi jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» konstıtýtsııalyq zańǵa, qylmystyq-protsessýaldyq kodeks pen ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske tıisti ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Bul zańdardyń áleýeti zor ekendigin atap ótken jón. Memleket basshysynyń jańa redaktsııadaǵy «Azamattyq-protsessýaldyq kodekske» jarııaly túrde qol qoıýy - onyń el ómirindegi mańyzdylyǵyn aıqyn kórsetti. Prezıdent jańa kodeks respýblıkanyń quqyqtyq keńistigi túbegeıli jańasha ózgerister ákeletindigin aıryqsha atap ótken bolatyn. Azamattyq-protsessýaldyq kodeks sot tóreligi tıimdiligin arttyrý jáne sot daýlary boıynsha bitimgershilik ınstıtýtyn qalyptastyrýǵa birqatar máselelerin sheshe alady. Jalpy alǵanda, jańartylǵan zańnama qoǵamnyń sot júıesine degen senimin arttyrýǵa yqpal etetin bolady.
Sot júıesiniń basty problemalarynyń qatarynda memleket basshysy sýdıalardy irikteýdiń olqylyǵyn, tomaǵa tuıyqtyǵyn atady. Sol sebepti Qazaqstanda sýdıa qyzmetine irikteý tetikteri men talaptary kúsheıtildi.
«100 naqty qadam» Ult jospary aıasynda sapaly sýdıalar korpýsyn qalyptastyrýǵa erekshe mán berilgen. Sýdıalar korpýsy abyroıly, kásipqoı, rýxanı baı, tájirıbeli, óz kásibine jaýapty azamattar alynýy tıis. Sol sebepti Joǵary sot keńesi túbegeıli reformalandy. Quqyqtyq sot ınstıtýty Joǵary Sotqa berildi.
Ult josparynyń 17-qadamy - bul sýdıa laýazymyna irikteýdiń tetikteri men talaptaryn kúsheıtý. Endi aýdandyq sot sýdıasy qyzmetine 25 jastan asqan, joǵary zańgerlik bilimi bar, joǵary rýxanı-moraldyq qasıetterge ıe jáne repýtatsııasy minsiz azamattar ǵana alynady. Kandıdat osy salada, naq osy sot isinde keminde 5 jyl jumys isteýi tıis jáne keminde 10 jyl zańgerlik salada istegen bolýy qajet. Oǵan sot júıesinde qyzmet atqarǵan keńesshiler, xatshylar, kómekshiler, sýdıalar jatqyzylady. Sonymen qatar osy ispen etene jaqyn prokýrorlar men zańgerler de kiredi.
Onyń ústine QR Prezıdentiniń «100 naqty qadam» Ult Josparynyń 19-qadamy aıasynda sýdıalardyń jańa etıkalyq kodeksin ázirleý tapsyrylǵan. Mundaı Kodekstiń qabyldanýy arqyly azamattar sýdıalardyń is-áreketterine baılanysty Joǵarǵy Sot janyndaǵy sot jıýrıine shaǵym tastaı alady.
Sýdıalardyń Etıkalyq kodeksinde sýdıalarǵa Prezıdent pen halyq eskergen talaptardyń barlyǵy kirip otyr. Kodeks Bangalor prıntsıpi men eń úzdik halyqaralyq tájirıbeniń negizinde jasalady. Sýdıalardyń jańa kodeksi sýdıalardyń kezekten tys jetinshi sezinde qabyldaý josparlanýda. Ol bıyl maýsym aıynda ótkiziledi. Joǵary Sottyń aqparaty boıynsha, bul kodekstiń jobasy daıyn bolyp ta qaldy.
Sonymen qatar, joǵaryda aıtqan Joǵarǵy Sot janyndaǵy Sot jıýrıi azamattardyń sýdıalar men sýdıalyq korpýstyń is-áreketine qatysty aryzdaryn qaraıdy. Ult Josparynyń 19-shy qadamynda azamattar sýdıalardyń áreketteri boıynsha elimizdiń Joǵarǵy Sotynyń janynan qurylǵan arnaıy sot alqasyna shaǵymdanýy týraly aıtylǵan. Osy sharany júzege asyrý úshin 2015 jyldyń 4 jeltoqsanynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sot júıesi jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» konstıtýtsııalyq zańyna, sonymen qatar «QR Joǵary sot keńesi» zańdaryna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Joǵarǵy Sot janyndaǵy sot jıýrıi eki komıssııadan turatyn bolady. Bul - biliktilik komıssııasy jáne tártip komıssııasy.
Biliktilik komıssııasy 7 sýdıadan turady, olardyń quramyna oblystyq sottardyń eki sýdıasy, Joǵarǵy Sottyń eki sýdıasy jáne otstavkadaǵy úsh sýdıa kiretin bolady. Al tártip komıssııasy 9 sýdıadan turatyn bolady. Olardyń quramyna aýdandyq jáne oǵan teńestirilgen sottardyń úsh sýdıasy, oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottardyń 3 sýdıasy jáne Joǵarǵy Sottyń 3 sýdıasy kiretin bolady.
Biliktilik alqasy joǵaryda aıtylǵan zańdarǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlarǵa baılanysty sýdıalyqqa úmitkerler bir jyl taǵylymdamadan ótkennen keıin, sol sýdıaǵa úmitkerlerden biliktilik emtıhanyn qabyldaıtyn bolady. Olar sýdıalyq qyzmetke taǵaıyndalǵannan keıin, bes jyldan keıin taǵy da osy biliktilik alqasynda emtıhan tapsyratyn bolady. Sonymen qatar aýdandyq, oblystyq jáne Joǵarǵy Sot sýdıalary joǵarǵy turǵan laýazymǵa baıqaýǵa qatysqan kezde ózderiniń biliktiligin arttyrý úshin osy komıssııada emtıhan tapsyratyn bolady.
Aýdandyq sottardyń tóraǵalaryna, oblystyq sottardyń alqalyq tóraǵalaryna jáne oblystyq sottardyń tóraǵalary laýazymdaryna baıqaýǵa qatysqan kezde osy biliktilik alqasynda emtıhan tapsyrady. Tártiptik komıssııada sýdıalardyń áreketterine kelip túsken ister boıynsha, tártiptik máselesi boıynsha qaralatyn bolady. Sonymen qatar Joǵarǵy Sottyń jáne oblystyq sottardyń tóralqa májilisine kelip turǵan usynystardy qaraıdy. Mine, Ult Josparynyń 19-qadamynda kórsetilgen sot júıesine qatysty máseleler osyndaı. Bul máseleler sybaılas jemqorlyqqa qarsy Stambul josparyn oryndaý barysynda engizilgen.
«100 naqty qadam» reformasy aıasynda engizilgen taǵy bir jańashyldyq - prokýrorlardyń azamattyq ister boıynsha sot protsesine qatysý mindeti alynyp tastaldy. QR Prezıdenti jarııalaǵan «100 qadam» Ult josparynyń 26-qadamynda Sot resimderin ońaılatý jáne sot protsesterin jedeldetý úshin azamattyq-quqyqtyq daýlar jónindegi sottarǵa prokýrordyń qatysýyn qysqartý týraly aıtyldy. Jalpy azamattyq isterge prokýrorlardyń qatysýy Keńes zamanynan qalǵan úrdis bolatyn. Qazir elimizde ekonomıkanyń sharyqtap, damýyna baılanysty, naryqtyń qatynastardyń tereńdep enýine baılanysty, jańa qoǵamdyq qatynastar paıda boldy. Osy qoǵamdyq qatynastardy retteıtin jańa zańdar paıda boldy. Osy ózgeristerdiń negizinde prokýrorlardyń azamattyq ister boıynsha sot protsesine qatysý qajettiligi bolmaı qaldy.
2014 jyly respýblıka boıynsha barlyq qaralǵan isterdiń ishinde shamamen 73 myń ister boıynsha, prokýrorlar qatysqan. Bul barlyq qaralǵan isterdiń shamamen 11,3 paıyzyn quraıdy.
Al apellıatsııalyq tártipterde prokýrorlar nebári 1030 narazylyq keltirgen, kassatsııalyq tártipte nebári 520 ǵana narazylyq keltirgen. Al baqylaý tártibinde nebári 94 narazylyq keltirgen. Osy keltirilgen derekter, prokýrorlardyń azamattyq ister boıynsha qatysýynyń qajettiligi shamaly ekendigin dáleldeıdi. Degenmen bıyl 1 qańtardan bastap qoldanysqa engizilgen jańartylǵan Azamattyq isterdi júrgizý talaptary boıynsha prokýrorlar eger sot protsesinde memlekettiń múddesine qarsy daýlar qoldanatyn bolsa, óziniń quqyqtary men bostandyqtaryn óz betterinshe qorǵaı almaıtyn halyqtyń múddelerin qorǵap jáne sot nemese prokýratýra sol protseske qatysý kerek dep tapqan jaǵdaıda qatysa alady.
Ult josparynda kóterilgen máselelerdiń biri - ol QR sot júıesiniń ınnovatsııalyq jańa tehnologııalarmen qamtamasyz etý. Osyǵan baılanysty, bıyl respýblıkadaǵy barlyq sottar beınetirkeý júıesimen jabdyqtalatyn bolady. Osy arada QR Joǵarǵy Sotymen kóptegen ıgi ister atqaryldy. Sot kabıneti baǵdarlamasy boıynsha, 2015 jyldyń 12 aıynda elektrondy túrde 382 myń 238 qujat túsken. Onyń ishinde 309 500 talap aryzdary bolsa, 883 - qadaǵalaý tártibimen berilgen aryzdar, 6977 - shaǵym, 1708 - apellıatsııalyq shaǵym, 5269 - kassatsııalyq shaǵym bolyp tabylady.
Búginde jańa aýdıo-beınetirkeý (ABT) júıesimen sot otyrystarynyń respýblıka boıynsha 922 zaly jabdyqtalǵan.
Tutastaı alǵanda, 2016 jyldyń jaı-kúı boıynsha, ABT júıesimen el boıynsha sot otyrystarynyń jabdyqtalýy 73,6 paıyzdy quraıdy. Al ústimizdegi jyldyń aıaǵyna deıin respýblıkadaǵy barlyq sottar osy júıemen jabdyqtalatyn bolady.
ABT júıesiniń negizgi basymdyǵy, sot protsesterin aýdıo-, beınetirkeý - barlyq qatynasýshylardy, sýdıany, memlekettik aıyptaýshyny, advokattardy, sondaı-aq barlyq taraptardy tártipke shaqyrady, protsess barysynda sheshilmegen jáne qanaǵattanbaýshylyqty týǵyzǵan daýly sátter bolǵan jaǵdaıda, taraptardyń ekeýi de durystyǵyna ne burystyǵyna kóz jetkizý úshin elektrondyq jazbaǵa júgine alady, ABT júıesi protseste óz qyzmettik ókilettilikterin júzege asyratyn sýdıalar men basqa da adamdar úshin qasaqana jala japqan nemese osyndaı jaǵdaılar bolyp jatsa, belgili bir kepil bere alady.
Sonymen qatar osy ınnovatsııalyq tehnologııalar týraly aıtqan kezde, sýdıa Joǵarǵy Sotta qoldanylyp jatqan taldaý baǵdarlamasyn da tilge tıek etken jón. Taldaý baǵdarlamasynyń negizinde respýblıkadaǵy sottardyń qaraǵan isteri boıynsha sot tájirıbesin jınaqtap, belgili bir júıege keltirýde úlken máseleler atqarylýda. Joǵarǵy Sottyń ınternet resýrsyna bir táýlikte shamamen 50 myńǵa jýyq adam kire alady. Al ótken jyly SMS habarlamasy arqyly sottardyń 3 mıllıon isteri boıynsha 7 mıllıon habarlama jiberildi. Mine, osyndaı ister Joǵarǵy Sotta atqarylyp jatyr.
Elde jasalǵan reformalardyń taǵy biri - Qazaqstanda 1 qańtardan bastap, ınvestıtsııalyq daýlar boıynsha sot óndirisi quryldy. Bul Memleket basshysynyń 5 ınstıtýtsıonaldy reformasyn júzege asyrýdyń "100 naqty qadam" Ult josparynyń 23-qadamynda belgilengen bolatyn.
Ol ınvestorlardyń qatysýymen bolatyn daýlardy jedel sheshýde ári zańdy quqyqtaryn qalpyna keltirýde óte tıimdi. Sonyń negizinde bizdiń elde ınvestıtsııalyq tartymdylyqty qamtamasyz etýge, quqyqtyq ashyqtyq prıntsıpin júzege asyrýǵa múmkindik beredi.
Sonymen birge 2016 jyldyń 1 qańtarynan engizilgen jańa azamattyq-protsessýaldyq kodeks ınvestıtsııalyq daýlar boıynsha azamattyq isterdi qaraý isi reglamentteldi.
Bunyń aldynda ondaı ister jalpy mamandandyrylǵan ekonomıkalyq sottarda qaralyp keldi jáne uzaq qarastyrylatyn. Olar 4 ınstantsııadan ótýge tıis boldy. Sol úshin Joǵary sotta 7 sýdıadan turatyn arnaıy sot alqasy quryldy. Jańa alqanyń maqsaty - ınvestıtsııalyq daý-damaılardy qarastyrý.
Osyndaı jańashyldyqtardyń arqasynda, ınvestıtsııalyq daýlarda úlken tájirıbege ıe bolǵan qazaqstandyq sýdıalar Astananyń xalyqaralyq arbıtraj ortalyǵynda jumys isteı alady. Bul týraly Joǵary Sottyń arnaıy mamandandyrylǵan sot alqasynyń tóraǵasy Aıgúl Qadyrbaeva málim etti.
«Astana» ortalyǵyn qurýda model etip alǵan Dýbaı qarjy ortalyǵynyń tájirıbesine keletin bolsaq, onda Malaızııa, Sıngapýr, Ulybrıtanııa jáne basqa da sheteldik sýdıalarmen qatar, jergilikti Arab Ámirlikteriniń azamattary sýdıa bolyp qyzmet ete alady. Sondyqtan men xalyqaralyq arbıtrajdyq sotta qazaqstandyq azamattardyń jumys isteýine de jaǵdaı jasalady dep oılaımyn», - deıdi A.Qadyrbaeva.
Eske sala keteıik, Elbasy N. Nazarbaevtyń tapsyrmasymen Astana qarjy ortalyǵy qurylýda. Onyń aıasynda sheteldik ınvestorlar úshin xalyqaralyq arbıtrajdyq soty qurylady. Halyqaralyq sot jáne arbıtraj ulttyq sot júıesine kirmeıdi, ol aǵylshyn-sakson quqyǵy negizinde táýelsiz qyzmet atqaratyn bolady.
«Bul ortalyq qatysýshylarynyń daýlaryn negizinen sheteldik sýdıalar aǵylshyn tilinde qaraıtyndyǵyn bildiredi. Astana qarjy ortalyqtyń qyzmetin júrgizetin negizgi organdardy qurý boıynsha uıymdastyrýshylyq jumys QR Ulttyq bankine júktelgen. Sarapshylardyń boljamynsha, qarjy ortalyǵynyń jumysy qazaqstandyq ekonomıkanyń damýyna qýatty serpin beredi», - dedi ol.
Osyndaı reformalardyń arqasynda Qazaqstan bas bostandyǵynan aıyrylǵandardyń úles sany boıynsha álemdik reıtıngte 55-orynǵa tústi. 2014 jylmen salystyrǵanda, 2015 jyly sotqa 10,4%-ǵa is kóp tústi jáne qaraldy. Jańa zańnamalyq baza sot qorǵaý salasyn keńeıtýge múmkindik berdi. 2014 jylmen salystyrǵanda, 2015 jyly aqtalǵandardyń sany 55%-ǵa artqan. Eger byltyr aqtalǵandar sany 478 bolsa, 2015 jyly - 743 boldy.
Byltyr merziminen buryn shartty túrde bosatylǵandar sany 9 myń adamdy quraǵan. Sonymen qatar 5520 adamǵa jaýapkershilik aýyr jazadan jeńiline aýystyryldy. 2015 jyly sotpen bas bostandyǵynan aıyrylǵandardyń úlesi 25,5%-dy qurady. Bul 2014 jylmen salystyrǵanda 13%-ǵa kem. Osynyń nátıjesinde Qazaqstan sottalǵandardyń sany boıynsha álemdik retıngte 55-orynǵa syrǵydy. 100 myń adamǵa bizde 233 sottalǵannan keledi.
Sot isin júrgizý salasyn reformalaý men sot organdaryn jańǵyrtý baǵytynda júzege asyrylyp jatqan sharalardyń túpki maqsaty - azamattardyń óz quqyqtary men zańdy múddelerin sot arqyly qoǵaýdyń tıimdiligin arttyrý. Otandyq sot júıesin odan ári qaraı jetildirý, jergilikti sottardyń rólin arttyrý, sýdıalardyń táýelsizdigin joǵarylatý - basty nazarda.