«100 qadam»: Zańnyń múltiksiz oryndalýy sot júıesiniń deńgeıin nyǵaıta túsedi
Qazaqstannyń sot júıesi Táýelsizdik jyldarynan beri tereń reformalardy basynan ótkerip kelgeni belgili. Búgingi tańda elimizde sot júıesiniń ózindik zańdyq bazasy qalyptasty. Ádil sot júıesiniń jumysy álemdik standarttarǵa sáıkestendirip, sottyń táýelsizdigin kepildendiretin quqyqtyq tetikter engizilýde. Endigi kúni Elbasynyń bastamasy aıasynda sot júıesi odan ári reformalanyp, táýelsiz sot qalyptasady, ádil sot úderisterine halyqtyń qoljetimdiligi arta túsedi. Aıta keterligi, bıylǵy jyldyń ózinde osy baǵyttar birqatar aýqymdy jumystar atqarylýda. Máselen, jyl basynan beri sot organdarynyń avtomattyq júıesi jumys jasaı bastaǵan. Aqparattyq tehnologııalar da sot óndirisine engizilýde, al bul degenińiz bıýrokratııalyq kedergilerdi joıýǵa yqpal etedi, sot júıesiniń ashyqtyǵyn qamtyp, sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alýǵa septigin tıgizbek degen sóz.
Toqtala ketetin jaıt, Elbasy aıqyndaǵan bes ınstıtýtsıonaldyq reformanyń ekinshisi tutastaı zańnyń ústemdigin qamtamasyz etýge baǵyttalyp otyr. Sondyqtan da, bul baǵytta qyrýar jumystar kútiledi. «Bes reformanyń ekinshisin júzege asyrý aıasynda birqatar aýqymdy sharalar josparlanyp otyr. Sonyń ishinde ádil sot júıesine azamattardyń qoljetimdiligin arttyra túsý úshin sot júıesi ınstantsııalaryn ońtaılandyrý kózdeledi. Bul rette ádilsottyń bes satylyq júıesinen (birinshi, apellıatsııalyq, kassatsııalyq, qadaǵalaýshy jáne qaıtalama qadaǵalaýshy) - úsh satylyq júıege (birinshi saty, apellıatsııalyq, kassatsııalyq satylar) kóshý kózdeledi. Engizilip jatqan úsh satylyq sot júıesi álemniń damyǵan elderine tán tásil», - deıdi Astana qalalyq Mamandandyrylǵan aýdanaralyq ekonomıkalyq sotynyń sýdıasy Sholpan Núsipova. Shyndyǵynda, sot júıesiniń bes satylyq úlgisi Keńes Odaǵynan beri kele jatqan ári álem elderinde qoldanýdan qalyp bara jatqan eski úlgi. Al damyǵan álem elderiniń basym bóligi úsh satyly júıede qyzmetti jandandyryp otyr. ıAǵnı, Qazaqstan sot júıesindegi osyndaı oń ózgerister arqyly halyqaralyq standarttarǵa bir qadam jaqyndaı túspek.
Sýdıa Sholpan Núsipovanyń aıtýyna qaraǵanda, jańa reformaǵa sáıkes, oblystyq sottarda (Astana qalalyq sotynda) tek apellıatsııalyq satylar ǵana qalady, al kassatsııalyq saty Joǵarǵy Sottyń quzyryna enedi. Apellıatsııalyq satyda ister alqalarda qaralatyn bolady, al jalǵyz sýdıalarda - jeńildetilgen óndiristegi tártippen qaralatyn ister beriledi.
Reforma aıasyndaǵy ekinshi bir basty másele - kásibı sot júıesin damytý. «Azamattardyń sot júıesine senimdiligin arttyrý kóp jaǵdaıda sýdıalardyń kásibılik deńgeıine baılanysty bolyp tabylady. Sondyqtan da, Elbasy sýdıalarǵa qatysty qoıylatyn biliktilik talaptaryn kúsheıtip, sýdıa laýazymyna kandıdattardy irikteý tetigin qataıtýdy júktedi», - deıdi Sholpan Núsipova. Bul rette onyń aıtýynsha, sýdıalarǵa kandıdattar úshin jas shekteýleri 30 jasqa deıin ulǵaıtylady, sonyń ishinde kandıdattyń sot protsessterine qatysýy boıynsha 5 jyldyq jumys ótili mindetti túrde bolýy talap etilmek. Sonymen qatar, kandıdattardyń kásibı daǵdylary men biliktiligin tekserý úshin sıtýatsııalyq test júıesi engiziledi. Al ol testten ótken kandıdattar bir jyl boıy stıpendııa ala otyryp, sottarda óndiristik tájirıbeden ótedi. Bir jyldyq tájirıbesi aıaqtalǵannan soń jas sýdıalarǵa taǵy bir jyl synaq merzimi retinde belgilenedi.
Sottarda jańa kelgen jumys ótili úsh jylǵa deıingi jas sýdıalarǵa kómekshiler ınstıtýty engiziledi, olar sot talqylaýlaryna isterdi daıyndaýmen, sot aktileriniń jobalaryn ázirleýmen aınalysatyn bolady. Budan bólek, endigide Ádilsot ınstıtýty Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Sotynyń janynda qyzmet etetin bolady. Atalǵan ınstıtýt turaqty túrde sýdıalardyń biliktilik talaptaryn arttyrýdy qamtamasyz etedi. Sýdıalar boıynsha qoldanystaǵy tálimgerlik júıesi jetildiriledi, kepilgerlik ınstıtýty engiziledi.
«Aıta keterligi, búgingi kúni Astana qalalyq Mamandandyrylǵan aýdanaralyq ekonomıkalyq sotynyń quramynda úsh jas sýdıa qyzmet etedi. Sot tóraǵasynyń buıryǵymen olarǵa jumys tájirıbeleri bar tálimgerler bólingen, olar praktıkalyq kómekterin berip turady. Jumys josparyna sáıkes, jas sýdıalar qalalyq sotta tájirıbeden ótip, biliktilikti arttyrý ınstıtýtynan bilim alýlary kerek», - deıdi sýdıa Sholpan Núsipova.
Onyń aıtýyna qaraǵanda, aldaǵy reformalar aıasynda sottardyń eseptiligi de kúsheıtile túsedi. Bul rette sýdıa etıkasyna arnalǵan jańa kodeks ázirlenbek, onyń negizinde QR Joǵarǵy Sotynyń janynan qurylatyn arnaıy sot alqasyna sýdıalardyń áreketterine shaǵymdaný úshin zańdy jáne jeke tulǵalardyń quqyqtary keńeıtile túsedi. Jalpy, Joǵarǵy Sot jaǵynda eki komıssııa jumys istemek. Onyń birinshisi sýdıalardyń tártiptik áreketterin, jaýapkershilikterin qarap, qadaǵalaıtyn bolsa, ekinshisi - biliktilik talaptaryna nazar aýdarady. Onyń aıasynda sýdıalardyń kásibine jaramsyzdyǵyn taný, sottardyń áreketterine qatysty shaǵymdardy qaraý máseleleri jatqyzylady.
«Sot otyrystarynyń hattamalaryn júrgizý tártibin buzý sýdıalarǵa senimdilik deńgeıin tómendetýi yqtımal sebepterdiń biri retinde qaralatyn bolady. Sondyqtan da, barlyq sot protsessterinde aýdıo-beıne jazbalardy engizý qajettigi týyndady dep oılaımyn. Bul rette atalmysh jospar oryndalyp bitti dep aıtýǵa bolady, óıtkeni, qazirgi tańda sot otyrystarynyń barlyq zaldary aýdıo-beıne jazbalar qurylǵylarymen tolyq jabdyqtaldy», - deıdi Astana qalalyq Mamandandyrylǵan aýdanaralyq ekonomıkalyq sotynyń sýdıasy Sholpan Núsipova.
Aıta keterligi, aldaǵy ýaqytta sot júıesindegi reformalar boıynsha ınvestıtsııalyq daýlardy qarastyratyn jeke sot óndirisin qurý kózdelip otyr. Bul rette Parlament jaqynda ǵana qabyldaǵan Azamattyq protsestik kodeksinde Astana qalalyq sotynan ınvestıtsııalyq alqa qurý týraly norma qarastyrylǵan bolatyn. Ekinshiden, QR Joǵarǵy Sotynyń janynan mamandandyrylǵan sot alqasyn qurý kózdeledi. Jańadan qurylatyn alqanyń quzyretine iri ınvestorlardyń daýlaryn birinshi satyda qaraý engiziledi. Sonymen qatar, QR Joǵarǵy Soty janynan Halyqaralyq keńes qurý da zańdyq negizde belgilengen. Bul Halyqaralyq keńes - jańa konsýltatıvtik organ bolyp tabylady. Al sheteldik jáne otandyq mamandar qatysatyn sol Halyqaralyq keńestiń ınvestıtsııalyq daýlardy qaraýdaǵy konsýltatsııalary jalpylama usynym sıpatynda bolady. Budan bólek, Astana qalasynda Dýbaı qalasynyń tájirıbesi negizindegi Halyqaralyq tórelik ortalyǵyn qurý josparlanady. Osylaısha, QR Joǵarǵy Sotynyń janynan sheteldik bedeldi sýdıalar men sarapshylardy, zańgerlerdi qatystyra otyryp qurylatyn Halyqaralyq keńes Qazaqstanda ozyq álem moıyndaǵan standarttardyń qoldanysqa enýine yqpal etpek. Tutastaı alǵanda Keńes qazaqstandyq ádilsot júıesin jetildire túsýge qatysty máseleler boıynsha keńester beredi.
Taǵy bár másele, reforma aıasynda azamattyq-quqyqtyq daýlar boıynsha sottarda sot úderisterin jeńildetý jáne sot úderisin jedeldetý úshin prokýrorlardyń qatysýyn qysqartý sharalary da qarastyrylady. Bul baǵyttaǵy jańa normalar da Azamattyq protsestik kodekske engizilgen. Sýdıa Sholpan Núsipovanyń aıtýynsha, qazirdiń ózinde sottarda azamattyq-quqyqtyq daýlar boıynsha prokýrordyń qatysýyn tómendetýge baǵyttalǵan jumystar atqarylyp jatyr. Máselen, bıylǵy jyl basynan beri sottarda memlekettik satyp alýlar boıynsha ádil emes qatysýshylardy taný bóligindegi daýlarǵa prokýrorlardyń qatysýy mindetti bolyp tabylmaıdy, al 2015 jylǵa deıin prokýratýra organdary dál osyndaı daýlarǵa mindetti túrde qatysyp kelgen bolatyn.
«Aıta keterligi, tutastaı alǵanda Elbasy aıqyndaǵan reformalardy retimen saýatty túrde júzege asyrý azamattyq-quqyqtyq qatynastarda sýbektiler quqyǵyn qorǵaý úshin jaǵdaılar jasaıdy, zańdylyq pen quqyqtyq tártipti nyǵaıta túsedi», -dedi Sholpan Núsipova.
Túıindeı aıtsaq, Memleket basshysy zańnyń ústemdigi, ádildik pen barshanyń zań aldyndaǵy teńdigi qaǵıdattarynyń saqtalýy gúldengen memlekettiń negizi jáne ekonomıkalyq ósýdiń kepili bolyp tabylatynyn aıtqan edi. Endeshe, aldaǵy reformalardy saýatty atqarý Qazaqstannyń jan-jaqty damýyna da septigin tıgizetin bolady.