1 500 aýyldan aıyryldyq – depýtat
Endi nátıjeni saraptaıtyn ýaqyt jetken sekildi. Osy oraıda Kazinform tilshisi Májilis depýtaty, «Aýyl» partııasy fraktsııasynyń múshesi Erbolat Saýryqovpen birge taqyrypty tarqatty.
– Árıne, nátıje birden baıqalmasy anyq. 2021 jyly alǵashqy 700-den astam ákim saılandy, 2000-nan astam azamat saılaýǵa úmitker bolý úshin ótinim berdi. Bul kórsetkish óte az, ádil báseke úshin bir orynǵa keminde 3-4 úmitker bolýy kerek. Báseke bolǵan jerde damý bar. Al bir laýazymǵa eki úmitker ǵana bolsa, qandaı báseke bolsyn. Sondyqtan alǵashqy qadam nátıje berdi dep aıtý qıyn. Biraq bul ózgeris – demokratııaǵa bastaǵan qadam.
Aıtarlyqtaı ózgeris bolmaýynyń bir sebebi bıýdjetti basqarý qurylymynda jatyr. Ákimder qol astyndaǵy bıýdjetti ózi ıgere almaı otyr. Áli kúnge deıin oblys nemese aýdan ákimderi aýyl bıýdjetine basshylyq jasaıdy. Saldarynan aýyl ákimderiniń statýsy kóterilmeı keledi.
– Aýyl ákimine úmitker sany az dedińiz. Bul úrdiske ne sebep? Úmitkerlerge qoıylatyn talap joǵary ma álde halyq saıası naýqanǵa qulyq tanytpaı otyr ma?
– Eki faktor da áser etýde. Halyqtyń saılaý júıesine degen senimi az. Kóbiniń oıy «men barmasam da saılaý ótedi», «daýysym eseptelip jatyr ma!?» degen syńaıda. Qulshynys azaıýyna da áser etti. Sondyqtan eldiń saılaý júıesine degen kózqarasyn durystaý qajet. Bul kóp ýaqytty talap etedi.
Úmitkerge qoıylatyn talapqa kelsek, bastapqyda ákim saılaýy erejesinde shıkilik bolǵany ras. Keıin ózgerister endi. Mysaly, úmitkerdiń keminde 1 jyl memlekettik qyzmettegi eńbek ótili bolýy kerek dep bekitken bolatyn. Osy talaptyń saldary aýyl ahýalymen jaqsy tanys, alaıda memlekettik qyzmetti atqarmaǵan qanshama azamattyń saılaýǵa qatysýyna kedergi bolǵanyn bilemiz. Keıin úmitkerdiń sharýa qojalyǵy nemese JShS-daǵy basshylyq qyzmeti balama nusqa retinde qarstyryldy. Sondyqtan saılaý talabynyń qazirgi nusqasy birshama jeńildedi ári qolaıly dep aıtýǵa negiz bar.
– Saılaýda jeńiske jetý úshin keı úmitker alaıaqtyqqa barady degendi estımiz. Máselen, keıbireý aldyn ala kelisip, ózimen birge saılaýǵa túsetin azamatty daıyndaıdy. Onyń mindeti – basty úmitkerdiń jeńiske jetýi úshin kózboıaýshylyq tanytyp, naýqanda boı kórsetý. Jalǵan úmitkerdiń belsendiligi tómen bolady, tipti úgit-nasıhat ta júrgizbeıdi. Olqylyqty joıý úshin qandaı qadam jasaǵan jón?
– Moıyndaý qajet, mundaı jaǵdaı bar. Halyqtyń saıası naýqanǵa qatysý mádenıeti ǵana máseleni sheshedi dep sanaımyn. Ásirese, qoǵamdyq ıntıtýt, ÚEU ókilderi, aýyl turǵyndary tarapynan baqylaý jasaý mańyzdy. Sondaı-aq demokratııalyq qundylyq bekigende ǵana shynaıy básekege qol jetedi. Bul bir kúndik jumys emes, júıeli jetilýdi talap etedi. Demokratııa ustanymy damyǵan Eýropanyń ózi búgingi saılaý modeline bir mezette kele qalǵan joq.
– Tórtinshi deńgeıli bıýdjet eldi mekenniń basqarýyna berilgenimen, aýyl damýynda ózgeris baıqalmaıdy. Kemshilikti Úkimet te moıyndap otyr, bıýdjet túsimin kóbeıtý úshin qosymsha kiris kózin ázirleý kerek shyǵar degen de usynys aıtyldy. Sizdiń pikirińizshe, kemshilik kiris kózinde me?
– Aýyl bıýdjetin qalyptastyrýǵa birneshe jaǵdaı áser etedi. Aýdanǵa baǵyttalǵan ınvestıtsııa aýqymy, jańa jumys orny, baǵdarlamalar arqyly aýylǵa beriletin qarjy kólemi sheshýshi ról atqarady. Dese de eldi mekenniń damymaýy – kiris kózi emes, aýdan ákimderiniń shekten tys baqylaýynyń saldary. ıAǵnı taǵaıyndaý arqyly bılikke kelgen aýyl ákimderi oblys nemese aýdan basshysyna jaltaqtap, derbes jumys isteı almaıdy. Al basshylyqqa saılaý arqyly kelgen azamat aýyl bıýdjetin turǵyndardyń ıgiligine qajetti bastamaǵa erkin baǵyttaı alady. Prezıdenttiń aýyl ákimderin saılaý ıdeıasynyń negizi osynda jatyr. 2025 jyldan bastap barlyq aýdan men qalalardyń ákimderi saılanatynyn eskersek, máseleniń sheshilýine kóp ýaqyt qalǵan joq.
– Ótken jyly aýyl mektepterindegi bilim deńgeıine qatysty depýtattyq saýal joldaǵan bolatynsyz. Hat mátininde eldi meken oqýshylarynyń Nazarbaev ýnıversıteti men sheteldik JOO-ǵa oqýǵa túsýi úshin tegin onlaın pándik kýrstar ashýdy usyndyńyz. Kóterilgen másele sheshim tapty ma?
– Aýyl mektebin bitirgen balalardyń jetekshi sheteldik JOO-ǵa oqýǵa túsýge múmkindigi bola bermeıdi. Sebebi qosymsha bilim beretin nemese sheteldik ýnıversıtetterge túsýge kómek kórsetetin ortalyqtyń basym deni iri qalalarda ornalasqan. Kóbi aqyly, jekemenshik. Sol úshin aýyldaǵy aǵaıyn joǵary synyp oqıtyn balasyn qalaǵa jiberýge tyrysatynyn baıqaımyz. Bul úrdis aýyl halqynyń sanynyń azaıýyna ákelip otyr.
Táýelsizdik alǵaly 1 500-ge tarta aýyl jabyldy. Qazirgi qalǵany – 6 myńnan asa aýyl. Onyń 30-40 paıyzynyń áleýmettik-ekonomıkalyq hali múshkil. Sondyqtan aýyldardy turaqtandyrý, jastardy aýylǵa ákelý, elden shyqqan balanyń týǵan jerine qaıta oralýyna jaǵdaı jasaý baǵytynda osy bastamany kóterdim.
Ókinishtisi, másele tolyq sheshilgen joq. Oǵan birneshe sebep bar. Birinshisi, aýyl mektepterin tolyq ınternetpen qamtı almaı otyrmyz. Mysaly, Moıynqum aýdanynda (Jambyl oblysy – red.) 26 mektep bar. Aýdan ortalyǵynda ornalasqan 3 mektepte ınternet qýaty ortasha deńgeıde bolsa, shalǵaı aýyldardaǵy mektepterde ınternet qýaty nebary 6-8 mbıt/s. Kóp mektepte 1 ǵana kompıýter ınternet jelisine qosylǵan. Talapqa múlde jaýap bermeıdi degen sóz.
Ekinshi másele – kadr tapshylyǵy. Ádepkide oblys ortalyqtaryndaǵy arnaıy mektepterdiń (JOO-ǵa daıyndaıtyn bilim berý nysandary) fılıalyn aýdannan ashý usynysy boldy. Alaıda aýdandardy maman tapshylyǵy bar, sondyqtan jobany júzege asyrýǵa kesheýildedi.
Sońǵy sebeptiń biri retinde qosymsha sabaqty atar edim. Eldi mekendegi mektepterde joǵary synyp oqýshylaryn Nazarbaev Zııatkerlik mektebi, Daryndy balalarǵa arnalǵan mektepter jelisi men «Bilim-Innovatsııa» lıtseı-ınternatyna daıyndaıtyn qosymsha sabaq joq. Oǵan taǵy da maman tapshylyǵy kedergi. Mekteptiń ózine pedagogter jetpeı turǵan ýaqytta qosymsha sabaqqa muǵalim tabý ońaı emes. Sondyqtan atalǵan sebepterdiń túıini tarqamaı, usynys júzege aspaıtyn sekildi.